Fedra i Kasandra śpiewają

fot. Edyta Dufaj  

Festiwal Opera Rara wyrósł na jedno z ważniejszych krakowskich wydarzeń muzycznych i teatralnych. Od 2009 roku zaczęto pod tym hasłem prezentować dawne, przede wszystkim siedemnasto- i osiemnastowieczne opery, najczęściej w wersji koncertowej. Niekiedy przygotowywano wystawienia sceniczne. Początkowo były to jednorazowe koncerty – ostatnio jednak cykl kulminuje w corocznym festiwalu.

Muzyka dawna, zwłaszcza wykonywana na instrumentach historycznych czy śpiewana według prawideł epoki, wdarła się przebojem już od drugiej połowy XX wieku na sale koncertowe i sceny operowe. Piękno, wdzięk, precyzja i zarazem swoboda muzyki renesansu i baroku – jak deficytowy towar w naszych czasach – zaczęły przyciągać publiczność.
 
Krakowski festiwal doskonale wpisał się w to zapotrzebowanie. „Doskonale” – znaczy jednak w tym przypadku coś więcej niż tylko uleganie modzie – oznacza znalezienie oryginalnej i interesującej formuły. Opera Rara to cykl przedsięwzięć, które miały przypomnieć zapomniane dawne opery, niekiedy po kilku wiekach odgrzebane z zapomnienia. Co oczywiste, starano się do Krakowa zapraszać gwiazdy muzyki dawnej: wystarczy przywołać takie gwiazdy jak: Philippe Jaroussky, Maria Grazia Schiavo czy Roberta Invernizzi. Z drugiej strony współorganizowany teraz przez Capellę Cracoviensis festiwal pozwala polskim wykonawcom zmierzyć się z rzadko wystawianymi dziełami – choćby w tym roku powołano Orkiestrę Festiwalową pod dyrekcją Marka Toporowskiego, która powstała na potrzeby wykonania opery Hippolyte et Aricie Jean-Philippe’a Rameau.
 
Właśnie ta opera zainicjowała tę edycję festiwalu. Pośród propozycji scenicznych było to niewątpliwie najważniejsze wydarzenie.

Opera Hippolyte et Aricie zagrana była w Centrum Kongresowym ICE. Nie ma w tej sali specjalnego podscenia dla orkiestry – więc umieszczono ją przed sceną, wprost przed widownią. Siedząc w drugim rzędzie – oglądałem więc operowy spektakl, patrząc na scenę przez rzędy muzyków. Paradoksalnie, w moim odczuciu, wzmagało to jeszcze barokową rzeczywistość – muzyka instrumentalna i śpiew przenikały się także wizualnie. Na ciała aktorów nakładały się obrazy instrumentów i gesty muzyków.
 
Libretto tej opery, przygotowane przez Simona-Josepha Pellegrini, nawiązuje do znanego toposu zakazanej i nieodwzajemnionej miłości Fedry do Hipolita. Jednak zgodnie z wymogami epoki akcję umieszczono w czasach mitycznych (antycznych), gdzie władają Diana czy Neptun.

W krakowskim przedstawieniu w zasadzie zrezygnowano ze scen baletowych. Ograniczono w dużym stopniu walory wizualne przedstawienia, wyciszono tempo (oczywiście chodzi o tempo teatralne, a nie spowolnienie muzyki). Spektakl momentami wydawał się ascetyczny, jednak w najlepszym tego słowa znaczeniu. Sytuował się w połowie drogi między wersją koncertową a inscenizacją opery.

Wizualnie nie próbowano nawet odwoływać się do baroku – soliści ubrani byli w kostiumy „dzisiejsze” – o wyrazistych kolorach: czerwonych (na przykład Fedra), niebieskich (Arycja) czy białych (mieszkańcy piekieł). Statyczność scen przełamywana była niekiedy gestem – powtarzalnym, zgeometryzowanym. Na przykład zakochana Arycja (Nika Gorič) w pierwszej scenie wykonuje sekwencje obsesyjnych, nerwowych gestów. Jakby jedna ręka powstrzymywała drugą przed nazbyt spazmatycznymi, rozerotyzowanymi ruchami, to znów odwrotnie – teraz druga ręka wędruje po rozpalonym ciele... Jednak w tych gestach, a później w gestach innych solistów czy chóru nie ma żadnej naturalistycznej nachalności – są one raczej skomponowanym umownym alfabetem, swoistą cheironomią.

Także scenografia była ascetyczna, minimalistyczna – były w niej użyte fragmenty ceglanego muru, zgeometryzowane elementy kolumn, odbite jak na ekranie sylwetki poruszającego się chóru czy drgnienia wody w „sadzawce”. Niekiedy rodziło się poczucie, że odbicia wody czy zamazane projekcje ciał na zamykającym przestrzeń ekranie wyglądają jak platońskie cienie…

No i byli też świetni wykonawcy: Eamonn Mulhall (Hipolit), Nika Gorič (Arycja), Michaela Selinger (Fedra) czy Jerzy Butryn (Tezeusz) i inni. Wspaniale wypadł tercet Parek (Michał Czerniawski, Piotr Windak, Przemysław Bałka). Wyśmienicie brzmiała Orkiestra Festiwalowa, prowadzona przez Marka Toporowskiego… Słynne fragmenty z opery Hippolyte et Aricie rzeczywiście stwarzały wyobrażenia burzy, polowania czy rajskiego (pasterskiego) gaju Diany. Chyba nie muszę dodawać, że oglądanie opery poprzez orkiestrę – poprzez twarze muzyków i instrumenty – stwarza jeszcze jedną perspektywę: polowanie czy pasterskie tematy z końcowej sceny to także instrumentalny teatr – pełen napięć, skłonów, spojrzeń, uśmiechów między muzykami. Ta łączność rodzącej się muzyki i scenicznego widowiska była tym razem źródłem dziwnego poczucia harmonii.

Chyba każdy czytający tę krótką recenzję już dostrzegł, że spektakl, reżyserowany przez Sjarona Minailo, ogromnie mi się podobał. W operze tajemnica postaci zawarta jest przede wszystkim w muzyce. Co prawda namiętności we francuskiej barokowej tragedii lirycznej są mocno skonwencjonalizowane, poddane regułom gatunku, jednak Rameau niekiedy wykraczał poza modę, śmiało ukazując ich dramatyczność. W krakowskiej inscenizacji wystarczało ledwie kilka drobnych gestów, by te namiętności jeszcze podbić, skomplikować. Gdy w duecie staną naprzeciw siebie śmiertelne rywalki – Fedra i Arycja, scena zakończy się zaskakująco i delikatnie. Arycja lekko i łagodnie pogładzi włosy Fedry, jakby chciała powiedzieć: „jaka ty jesteś biedna”.

Librecista swobodnie przemieszcza akcję od piekieł do „niebiańskiego” gaju Diany. Miłość, zazdrość, śmierć przekraczają wszelkie granice. Gdy wszystko skończy się szczęśliwie, gdy przypisani sobie kochankowie – Hipolit i Arycja – ostatecznie będą mogli oddać się sobie wzajem, pozostanie już tylko świętowanie. Ostatnia scena przedstawienia – rozgrywająca się w gaju Diany – to swoista apoteoza harmonii i szczęścia. Dialog orkiestry (z dominującą partią fletu) z opiekującą się śpiącym światem Dianą (Sylwia Olszyńska) przywołuje rzeczywiście rajską harmonię – trele ptaków, nastrój poranka, łagodność i spokój…

Pozostaje tylko pytanie, czy po tak wielkiej burzy zmysłów, po erupcjach namiętności, zazdrości, miłości, śmierci, wypełniających całą operę, piękno ostatniej sceny, uspokojenie i harmonia mogą trwać długo. Ale to już chyba pytanie nie z czasów Rameau, ale z naszej rozedrganej rzeczywistości.

***
Festiwal Opera Rara próbuje także zderzać dzieła muzyki dawnej ze współczesnymi kompozycjami. Do takiego zderzenia doszło w spektaklu przygotowanym przez Tomasza Cyza Cassandra & Just, prezentowanym w Cricotece. W warstwie muzycznej składał się on z dwóch kompozycji: Cassandry Benedetto Marcello z 1727 roku i Just Davida Langa z roku 2014. Spotkały się barok i XXI wiek.

Cassandra to właściwie kantata na alt i basso continuo. Jej autor, Benedetto Marcello, to wenecki poeta i kompozytor, dziś już prawie zapomniany, nazywany przez swoich współczesnych il principe della musica. Jego kantaty, jak piszą muzykolodzy, były rodzajem utworów o potężnym potencjale dramatycznym, choć zamkniętym w statycznej akcji. I właśnie taka statyczna opowieść o wojnie o Troję, o zniszczeniu i zagładzie zawarta jest w Cassandrze.

Prawie cała przestrzeń sceny wypełniona była plastikowymi zgniecionymi butelkami, oświetlonymi na początku na czerwono – sprawiały one wrażenie krwawego morza. W głębi sceny ustawiony był prawie trzymetrowy postument, ubrany w barokową suknię – z głębi której wyłoniła się Kasandra (Łukasz Dulewicz). Jego (jej) twarz będzie pomalowana na środku w czarny owal. Po lewej stronie usytuowany był klawesyn, na którym grał Marcin Świątkiewicz. Prawie czterdziestominutowa kantata wykonywana była niemal statycznie. Śpiewający altem mężczyzna miał do dyspozycji – jako jedyny środek gry aktorskiej – tylko twarz. Jego ciało uwięzione było w kokonie sukni. Łagodne, harmonijne słowa i piękna barwa głosu Kassandry mówią o śmierci, przemocy, zniewoleniu. Ale tu rodzi się dysonans piękna i wojny: jakby głos kłamał opowieści albo poprzez swoje piękno przenosił ją w abstrakcyjne rejony.

W przestrzeni gry pojawia się jeszcze kilka młodych kobiet. Ich stateczne ruchy przypominają nieco konwencję teatru nō. Przesuwają postument z Kasandrą, jak Mojry prują jej suknię, delikatnie układając wstęgę z jej osnowy. Ogołocony z sukni stelaż okazuje się metalową klatką, w której uwięziona jest Kassandra…

Druga część spektaklu toczy się w holu Cricoteki. Dziewczyny, które niemo posługiwały w poprzedniej części, teraz same śpiewają kompozycję Davida Langa Just – dobrze znaną dzięki filmowi Paolo Sorrentino. Siedzą w centralnej części holu, otoczone przez widzów. Just wykorzystuje słowa z Pieśni nad pieśniami, ale szczególnie dobrane. Jak deklarował Lang, który sam dokonał tej adaptacji, wybrał z biblijnego tekstu wszystko, co przynależy kobiecie lub mężczyźnie, co jest własne, co jest „jego” lub „jej”. Po takiej „destylacji” księgi rodzi się wrażenie, że tekst Pieśni nad pieśniami opowiada o drobnych, prywatnych rzeczach. A przecież w biblijnej wersji księga ta jest rozumiana jako tekst o miłości Oblubieńca i Oblubienicy, człowieka do Boga i Boga do człowieka, Kościoła i Boga, Narodu i Boga. W spektaklu Cyza niekończąca się litania Langa łagodnie wyprowadza ze świata wojny z poprzedniej części. Publiczność siedzi uspokojona. Dziewczyny śpiewają delikatnie, patrzą na widzów, na siebie, w końcu wstają, uśmiechają się i odchodzą, wciąż śpiewając. Jakby twórcy przedstawienia chcieli zakomunikować, że dobro jest możliwe, że gdzieś czeka powtarzany po wielokroć w tekście my beloved - Oblubieniec.

Zderzenie muzyki Marcello i Langa było ryzykowne. Pomimo wskazanej przeze mnie możliwości interpretacyjnej spajającej spektakl, równie dobrze można też mówić o rozpadzie przedstawienia na dwie całkiem odrębne części. I to zarówno pod względem języka, jak i muzyki. Ale także przedstawionego świata. Jednak obie części, nawet postrzegane jako samodzielne byty, zabrzmiały przejmująco.

15-02-2019

galeria zdjęć Hippolyte et Aricie, reżyseria, scenografia: Sjaron Minailo, Festiwal Opera Rara ZOBACZ WIĘCEJ
 

galeria zdjęć Cassandra & Just, reżyseria: Tomasz Cyz, Festiwal Opera Rara ZOBACZ WIĘCEJ