Teatralny świat Thomasa Bernharda

 

Jeden z najważniejszych pisarzy austriackich XX wieku doczekał się w końcu swojej pierwszej polskiej monografii. Kategoria teatralności w dziele Thomasa Bernharda Agaty Wittchen-Barełkowskiej to książka, która od dawna należała się autorowi Wymazywania. Dla teatrologów i osób zajmujących się jego związkami z teatrem jest ona szczególnie cenna, ponieważ zbiera i porządkuje wszystko to, co już wiele lat temu odkryła scena: ogromny sceniczny potencjał całej jego twórczości. 

Literackim dorobkiem Thomasa Bernharda polskie wydawnictwa zainteresowały się w latach osiemdziesiątych. Na naszym rynku można było wówczas znaleźć takie jego powieści jak Mróz, Oddech, Suterena czy Kalkwerk. Od samego początku jednak jej recepcja związana była z teatrem – w 1974 roku „Dialog” wydrukował tekst Ignoranta i szaleńca, a po nim kolejne dramaty: Obiad niemiecki (12/1979), Przed odejściem w stan spoczynku (5/1980), Naprawiacz świata (4/1981), Prezydent (3/1982), Pozory mylą (12/1985), Pożegnanie z Bochum – przyjazd do Wiednia (11-12/1987), Komediant (2/1990), Immanuel Kant (11/1995). Pierwsza teatralna polska prapremiera odbyła się w 1976 roku, kiedy to w Teatrze Współczesnym w Warszawie Erwin Axer wyreżyserował Święto Borysa. Do szerszej świadomości Bernhard dostał się jednak dzięki Krystianowi Lupie, który od czasu inscenizacji Kalwerku w 1992 roku systematycznie adaptował kolejne powieści i dramaty austriackiego autora na deski teatru. To on nazwał Bernharda „człowiekiem, który wypomina nam całą naszą niegodziwość, demaskatorem, odkrywcą i namiętnym obrońcą nieśmiałego, kulturowo zakazanego monologu ludzkiego JA”. Pomimo licznych recenzji z przedstawień oraz fascynacji tą twórczością, którą deklarowało wielu, żaden z polskich badaczy nie podjął się dotąd jej kompleksowej analizy. Zrobiła to dopiero Agata Wittchen-Barełkowska, publikując w zeszłym roku swoją pracę doktorską. Kategoria teatralności w dziele Thomasa Bernharda to pierwsza na polskim rynku wydawniczym tak obszerna próba przyjrzenia się literackiemu dorobkowi jednego z największych pisarzy austriackich XX wieku.

Autorka książki od kilku lat zajmuje się twórczością Thomasa Bernharda. Jest związana z Zakładem Estetyki Literackiej w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, w którym zajmuje się dramatyczną teorią literatury. Publikowała recenzje teatralne i teksty krytyczne m.in. w „Czasie Kultury”, „Ruchu Literackim”, „Teatrze” czy „Kwartalniku Artystycznym”. Wiele z nich dotyczyło Bernharda. Była także stypendystką Stipendienstiftung der Republik Österreich, dzięki któremu zebrała bogate materiały do swojej książki. Dotarła do Archiwum Thomasa Bernharda, gdzie pracowała z notatkami pisarza i kolejnymi wersjami jego tekstów, co dało jej możliwość prześledzenia samego procesu twórczego. Na ich podstawie stworzyła rzetelną i interesującą monografię, która w Polsce powinna była powstać już dawno temu.

Decydując się na pisanie o Thomasie Bernhardzie, Agata Wittchen-Barełkowska wyszła z założenia, że cała jego twórczość ma bardzo wyraźny charakter teatralny, a sama teatralność jest „jednym z jego ulubionych narzędzi opisu rzeczywistości” (s. 15). Na materiał do analizy wybrała wyłącznie powieści, słusznie rezygnując z dramatów jako zbyt oczywistych dla postawionego problemu badawczego. Jej głównym założeniem jest bowiem nie tyle ukazanie scenicznych walorów tekstów Bernharda, ile raczej udowodnienie, że opisywane przez niego światy zaprojektowane zostały na podobieństwo teatru i przy użyciu teatralnych sposobów postrzegania rzeczywistości. Autorka zalicza do nich kolejno: spojrzenie widza, przedstawienie pamięci i proces pisania. Każdemu z nich poświęca osobny rozdział pracy, w którym analizuje pod danym kątem wybrane powieści. W pierwszym rozdziale omawia analogie zachodzące pomiędzy klasyczną w teatrze relacją aktor-widz a typową dla Bernhardowskich powieści sytuacją podglądania, obserwacji bohaterów przez narratora. W rozdziale drugim analizuje przede wszystkim cykl Autobiografii autora, skupiając się na obserwacji zawartych w nich mechanizmów ludzkiej pamięci. Rozdział trzeci poświęca natomiast dziełu jako takiemu w jego nieukończonej formie, akcentując zgodnie z duchem nowoczesnego teatru proces powstawania w miejsce gotowego utworu.

Autorka niezwykle szeroko traktuje wyróżnione przez siebie kategorie, co pozwala jej rozpatrywać bardzo różne aspekty twórczości Bernharda. Jednocześnie przygląda się utworom austriackiego pisarza bardzo skrupulatnie, zwracając uwagę na rozmaite elementy, wielokrotnie detale. Bada teksty zarówno na poziomie ich treści, jak również formy. Dobrym przykładem może być tu analiza Mrozu jako tzw. powieści obserwacji. Z jednej strony autorka zwraca uwagę na to, że „obserwowanie jest nie tylko jedną z ulubionych, najczęściej uprawianych przez Bernhardowskich protagonistów czynności, lecz także jedną z podstawowych sytuacji organizujących świat przedstawiony powieści i dramatów” (s. 44). Jednocześnie zauważa, że w jego opisie Bernhard używa „języka operującego teatralnymi metaforami” (s. 60). Ta liberalność spojrzenia badaczki sprawia, że można jej w tym miejscu zarzucić pomieszanie porządku fikcji literackiej z metodą jej kreowania. Autorka płynnie i sprawnie lawiruje pomiędzy analizą elementów świata przedstawionego w powieści a tym, co należy do warsztatu pisarza, z czym zresztą w ogóle się nie kryje. Być może jej pewność i świadomość tego zabiegu sprawiają, że cały zarzut można łatwo obrócić w walor podkreślający całościowe podejście do tematu, w którym autorka uwzględnia wiele aspektów i ukazuje jego złożoność.

Większe wątpliwości budzi natomiast sama używana przez nią kategoria teatralności. We wstępie do swojej książki Wittchen-Barełkowska próbuje ją zdefiniować jak najdokładniej, powołując się na niemieckich badaczy. Pisze o związku z pojęciem przedstawienia i idącym za tym aspektem gry, stosunkiem między aktorem i widzem, który jest podstawą klasycznego rozumienia teatralności. Autorka idzie jednak dalej i pisze o konieczności przewartościowania tego pojęcia, do którego doszło po tzw. zwrocie performatywnym. Powołując się na Erikę Fischer-Lichte, traktuje teatralność jako „specyficznie postrzeganą inscenizację cielesności w przedstawieniu” (s. 24), która wykracza poza teatr i staje się swego rodzaju modelem współczesnej kultury. Z jednej strony zwraca więc uwagę na percepcję i postrzeganie otaczającej nas rzeczywistości, z drugiej – na procesualność, czyli „dzianie się tu i teraz”. Decyzja autorki, aby posługiwać się nowoczesną metodologią, jest oczywiście zrozumiała, ale nie sposób pozbyć się wrażenia że to, o czym pisze dalej, dotyczy nie tyle teatralności, co raczej performatywności. Wittchen-Barełkowska traktuje te pojęcia wymiennie, co bywa mylące. Być może w teorii dramatu jest to dopuszczalne, jednak w sferze pracy stricte teatralnej wydaje się czymś błędnym.

Pomimo tej słabości Kategoria teatralności… jest pozycją, którą niewątpliwie warto polecić każdemu zainteresowanemu literaturą Thomasa Bernharda. Swoje tezy Wittchen-Barełkowska przedstawia w sposób jasny i logiczny, a argumenty opiera na bogatym materiale źródłowym. Autorka wykonała ogromną pracę, docierając do kolejnych redakcji tekstów i rekonstruując proces powstawania finalnych wersji. Jej stosunkowo lekki jak na pracę badawczą język sprawia, że książkę czyta się bez zbędnego trudu przedzierania się przez naukową terminologię. Z drugiej strony nie brak jej cech dobrze zredagowanej pracy doktorskiej: przypisy faktycznie uzupełniające zasadniczy tekst o dodatkowe informacje, które nie zakłócają linii głównego wywodu, obszerna bibliografia w języku polskim i niemieckim, cytaty z utworów Bernharda w oryginale (jeśli tekst nie był publikowany w Polsce) i w tłumaczeniu itd. W efekcie mamy do czynienia z książką, która być może nie otwiera wielu nowych drzwi, ale daje solidną podstawę dla osób, które chcą bliżej zrozumieć fenomen Thomasa Bernharda. Pozostawia również nadzieję, że podobne prace, badające inne aspekty jego twórczości, zaczną się teraz wreszcie pojawiać.

18-01-2016