Zatańczyć ze śmiercią

Czyż nie dobija się koni? Wrocławskiego Teatru Pantomimy to spektakl, który zachwycił autorów i aktorów, po oklaskach końcowych dających upust autoentuzjazmowi – z wywoływaną przez Agnieszkę Charkot księgową włącznie. Być może tak właśnie powinno być we współczesnym postmodernistycznym teatrze, skoro zachwyt sprowokowała większość premierowej publiczności. I na tym moglibyśmy rzecz zakończyć, gdyby nie kilka wątpliwości w kwestiach merytorycznych. Plus poczucie znużenia.

1.
Powieści Horace’a McCoya nie czyta się dziś najlepiej. Wydaje się zbyt komiksowa w rysunku postaci i zbyt instrumentalna w obrazowaniu relacji społecznych i ich kapitalistycznych kontekstów z czasów wielkiego kryzysu lat trzydziestych ubiegłego wieku.

Intryga nie jest skomplikowana – pozbawiony złudzeń everyman zabija pozbawioną złudzeń everywoman. Dokonuje aktu swoistej eutanazji. – Zastrzel mnie. To jedyny sposób uwolnienia mnie od udręki – powiada Gloria Beatty. I mówi to serio. A jej przypadkowy partner Robert Syverten strzela.

2.
Okoliczności tego aktu miłosierdzia są niezwykłe – pozbawiona okien buda taneczna na molo, kilkadziesiąt par startujących w maratonie tańca, aby zdobyć główną nagrodę, tysiąc dolarów. A w tle przegrane życie bohaterów: gangsterka, przypadkowy seks, popaprane rodziny, źle opłacana praca – samo zło.

Cynizm pokolenia, który uosabia Gloria, wynika z bezwzględności systemu – ubóstwo wyklucza każdego ze świata opisanego przez tandetne reklamy i upokarzające kontrakty. Nie ma spełnionych marzeń, jest gra w marketingowe liczmany i niemal zwierzęce instynkty. Ciało jest towarem, refleksja przeszkodą w życiowym niby-sukcesie. Każdym z nas – powiada McCoy – władają showmani i celebryci, darmo zatem szukać jakiejkolwiek prawdy w tych quasi-spektaklach upokarzania za pieniądze (dla pieniędzy), jakimi są życie i jego metafora – niekończący się maraton taneczny. Także życie głównych bohaterów – Glorii (Agnieszka Dziewa) i Roberta (Jakub Pewiński), zaczynających od przypadkowego spotkania, aby w finale zatańczyć ze śmiercią.

3.
Jako portrecista straconej generacji ciekawszy był choćby Hemingway w inteligenckim romansie Słońce też wschodzi, jako krytyk kapitalizmu – Chaplin w groteskowych Dzisiejszych czasach. Jednak McCoy – z zawodu scenarzysta – zastosował ciekawą praktykę. Opowieść o okolicznościach swoistej zbrodni na życzenie stworzył z kilku równoległych narracji. I tak strzępy tablicowych informacji o maratonie tanecznym, w którym startują życiowi nieudacznicy, ludzie nieutalentowani, bez wiary śniący o sukcesie w Hollywood lub przynajmniej o udanej codzienności, przeplata odczytywany beznamiętnie wyrok sądu, który skazał głównego bohatera na śmierć; jesteśmy także świadkami sennika i swoistego monologu wewnętrznego Roberta, interpretującego własne czyny i akt zabójstwa jako akt łaski; jest wreszcie komiksowy w rysunku reportaż z maratonu tańca groteskowych par w nadmorskiej budzie.

Te cztery strumienie przeplatają się z jeszcze jednym rytmem – fal pulsującego oceanu. Jako czytelnicy odczuwamy – podobnie jak bohater – ten właśnie rytm jako spoiwo świata, porządek większy od ludzkich pragnień i rozczarowań; większy, bo nieskończony i nieubłagany. To ludzki kosmos jest pokraczny, okrutny, boleśnie przewidywalny, banalny – aż po zbrodnię bez afektu.

4.
Tego pulsującego, niemal bezgłośnego rytmu, który kołysze człowiekiem, zabrakło w spektaklu Radosława Rychcika. W adaptacji przepadły też reporterskie flesze McCoya, który w tragikomicznych scenkach potrafił opowiedzieć niemal całe życie swoich pokracznych postaci. Showman Rocky, menedżer maratonu Socks, rozmarzona o seksie z Robertem pani Layden – wikłają tancerzy w przemoc, bo ich ciała są jedynym sprawdzianem opłacalności biznesu. Publika płaci z oglądanie destrukcji ciał.

W przedstawieniu zabrakło pełnokrwistych postaci i problemów. A przecież za każdą anegdotą i scenką tkwi jakiś niuans charakterów, odmienny język, obyczaje, prywatna historia ludzkości, jak rzekłby poeta. W spektaklu WTP są tylko deklamacje, wątłe historyjki, ludzie-plakaty. Żadnych emocji, przemian charakterów, przebłysków interpretacyjnych. Jest bal manekinów. Ważne postacie zastąpił głos z offu. Nie ma więc show, jest nuda.

5.
Przepadła narastająca groza odczytywanego wyroku – głos systemu prawa niczego nie uogólnia, jest etykietką zamykającą spektakl. Śmierć za śmierć. Podobnie jak groteskowa jest scena zabójstwa. Gloria i Robert ogrywają pantomimicznie wydobywanie rewolweru z torebki i pif paf. Nie zobaczycie tu życia wewnętrznego postaci – słyszymy blade deklamacje. Żadnych mikroscenek – nawet wpatrywanie się Roberta w skrawek słońca, za którym tęskni, niewiele odmienia w bohaterze. To już nawet nie komiks, lecz powieść produkcyjna o maratonie tanecznym. Nie ma show w show. Zabrakło sensualnego tła, jest dzika gonitwa – trochę tak: raz dokoła, raz dokoła.

Wyścig w kolisku, zmieniający tancerzy w tytułowe konie, to za mało na klucz interpretacyjny, który prowadziłby ku metafizyce. To zaledwie pantomima ilustracyjna. Układy choreograficzne są dotkliwie powtarzalne, a zmęczenie codziennością kiepsko zagrane. Nawet Paweł Palcat (Guy Duke) z tym manierycznym ogołoceniem życia z sensu sobie nie poradził, więc w porę wyzionął ducha na scenie.

6.
Scenarzysta i reżyser nie poprowadził aktorów ku pantomimie totalnej, lecz zaproponował megagatunkową hybrydę – scenkom pantomimicznym towarzyszyły interludia dramatyczne, taneczne galopady i głosy z offu. Strzępom dialogów z kultowej niegdyś powieści McCoya cytaty z Johna Steinbecka o nieludzkim kapitalizmie. Oglądaliśmy teatr form, które się nie splotły w żadnym rytmie nadrzędnym, w żadnej wykładni intelektualnej; także muzyka Michała Lisa nie wyraziła nieprzypadkowego pulsowania przypadkowych egzystencji. Ot, każdy potańczył, jak umiał lub nie umiał, każdy zrobił to, co z pantomimy potrafi najlepiej – scenkę zakupów, biesiadę w przerwie konkursu, picie herbatki, groteskowy portret rodziny pozbawionej domu. Zastanawia, że podobne grymasy aktorskie oglądaliśmy w innych spektaklach WTP. Nie widać w jego artystach progresu, próby wyrażenia tego, co odnajdujemy poza słowami czy ilustracjami.

7.
Co wynika ze skrzyżowania podcastu z dramą i scenkami pantomimicznymi? Obcujemy z tekstoobrazem – podobnie jak z produkcjami Netflixa. Rytm oparty na swoistym speed-watchingu tanecznej galopady oraz slalomie między gatunkami nie daje szans na przyjrzenie się kompozycji obrazów czy na kontemplację gry aktorskiej, uwalniającej od wspomnianej ilustracyjności. Przekonała o tym kilkuminutowa scena zbiorowa, w której bohaterowie maratonu poruszali się w zwolnionym tempie, jakby zapadając w sen – trochę w manierze Tratwy Meduzy Géricault. Spektakl natychmiast zyskał magiczność, a cielesność stała się czasoprzestrzenną rzeźbą. Ale ta scena trwała zaledwie dwie minuty, a przedstawienie bite dwie godziny.

I bezradność choreograficzna – wystarczy przyjrzeć się zdumiewająco nieporadnym ruchom Eloya Moreno Gallego (Pedro Ortega), aby zatęsknić za tańcem nowoczesnym na poziomie europejskim.

Jedyną postacią, która mnie przekonała, była Rosemary w interpretacji Izabeli Cześniewicz. Jest w tej aktorce nieopisana naturalność, żywiołowość, otwartość na relacje z partnerem, które wspaniale synchronizują witalność ruchu z prawdą psychologiczną. Dodajmy niemodne dziś wartości – grację i wdzięk. Jako postać nie jest to przecież Ofelia, lecz kobieta spragniona spontanicznego seksu i iluzorycznego sukcesu. A jednak wiele można wycisnąć nawet z na pozór wątłej roli – choćby wyrazisty rysunek namiętności.     

8.
W Czyż nie dobija się koni? miało być gniewnie, żywiołowo, antykapitalistycznie, współcześnie i depresyjnie – bo to temat medialnie modny. Wyszło jak wyszło – jakoś w stylu Strasznego filmu. Jeśli warto coś zachować w pamięci, to oprócz dynamicznej kreacji Izabeli Cześniewicz ładny program przedstawienia. Na ekscytującą artyzmem i choć szczyptą metafizyki pantomimę musimy zaczekać.

03-01-2024