Co jest teatrem i inne pytania

Teatr (Theatre: A Very Short Introduction), Marvin Carlson, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

„A wciela się w B, podczas gdy C to ogląda” – ta krótka definicja teatru, którą sformułował w 1965 roku Eric Bentley, pada po raz pierwszy na początku (s. 14) książki Marvina Carlsona, a potem kilkakrotnie powraca. Carlson próbuje bowiem opowiedzieć o istocie teatru i funkcji, jaką spełniał i spełnia w ludzkim życiu. Zdanie Bentleya bywa zatem uzupełniane w wielu kontekstach, ponadto autor wprowadza również własną definicję (o czym za chwilę) i ją modyfikuje.

Tomik Teatr jest dwudziestą pozycją serii Krótkie Wprowadzenie, publikowanej w Polsce przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Ta interdyscyplinarna seria, w której poszczególne książki piszą, jak czytamy w materiałach informacyjnych, „eksperci skupieni wokół Uniwersytetu Oksfordzkiego”, proponuje czytelnikowi „publikacje popularnonaukowe, które w formule przystępnej, dalekiej od akademickiego wykładu, prezentują wybrane kwestie”. I tak ukazały się już, między innymi, tomiki zatytułowane Dekolonizacja, Geny, Konflikt palestyńsko-izraelski, Zmiany klimatu, Sztuczna inteligencja, Depresja.

Można zapytać, dlaczego na łamach naszego portalu postanowiłam napisać o książce, która jest „bardzo krótkim wprowadzeniem” (by odwołać się do tytułu oryginalnego) do zjawiska, które trudno byłoby rzetelnie opisać w wielu tomach. Pomyślałam jednak, że w czasach, gdy rynek wydawniczy puchnie od niekoniecznie solidnie przygotowanych podobnych publikacji, warto przyjrzeć się Teatrowi Carlsona, wybitnego badacza, w Polsce znanego głównie dzięki książce Performans, wydanej kilkanaście lat temu przez PWN.

Książki oxfordzkiej serii są, jak deklaruje wydawca, „idealne zarówno jako wprowadzenie do nowych tematów, jak i uzupełnienie tego, co nas pasjonuje. Najnowsze fakty, analizy ekspertów, błyskotliwe interpretacje”. Brak mi kompetencji, by oceniać pozostałe tomiki, ale ten autorstwa Carlsona nie zawiódł moich oczekiwań. Istotnie, okazuje się inspiracją do zgłębiania zjawiska teatru, cenną lekturą dla młodzieży i starszych czytelników. Dlatego też to „bardzo krótkie wprowadzenie” może być użyteczne nie tylko dla uczniów, ale też dla pedagogów teatru, jego miłośników, najkrócej mówiąc: dla tych, którzy chcą zacząć teatralną edukacyjną przygodę. Pomocna w tym również okaże się zamieszczona na końcu tomiku propozycja lektur, w większości anglojęzycznych, ale dzięki rozwojowi Internetu coraz bardziej dostępnych.

Marvin Carlson pisał Teatr już z perspektywy drugiej dekady XXI wieku (oxfordzkie wydanie ukazało się w 2014 roku). To ważne dla całości jego rozważań, ponieważ badacz odwołuje się do najnowszych ustaleń czy hipotez historyków oraz przytacza teorie z ostatnich kilkudziesięciu lat; wskazuje również na wyzwania, jakie stoją przed współczesnymi naukowcami po „zmianie paradygmatu”, jaka z przyczyn oczywistych (przede wszystkim historyczno-kulturowych, choć nie tylko) musiała nastąpić w drugiej połowie XX wieku.

Książka składa się z pięciu rozdziałów (Czym jest teatr?, Religia i teatr, Teatr i dramat, Teatr i performans, Twórcy teatru), poprzedzonych wstępem do polskiego wydania. We wstępie Carlson nie tylko ciepło wspomina swoje spotkania z polskim teatrem i twórcami oraz naukowcami zajmującymi się zarówno jego historią, jak i współczesnymi zjawiskami, ale również kilkakrotnie podkreśla, że zadanie, jakiego się podjął – napisanie niespełna stupięćdziesięciostronicowego „wprowadzenia” – nie należy do łatwych. Konieczna była nie tylko selekcja tematyczna, ale również zachowanie równowagi między przedstawianiem „stanu badań” a formułowaniem własnych hipotez czy wniosków. Kluczowa wydaje mi się jednak decyzja autora, by pisać o teatrze nie tylko z perspektywy historycznej (głównie pierwszy rozdział), ale przede wszystkim zachęcać do spojrzenia na teatr jako na „ludzką działalność, która odbywa się w wielu formach, począwszy od prezentacji tekstu literackiego do całkowicie improwizowanych działań, od form preferowanych przez arystokrację do tych, które podobały się [...] szerszej publiczności” (s. 10). Kwestię widza Carlson podkreśla nie tylko zaliczeniem publiczności do twórców teatru (rozdział piąty), ale również w jednej z redefinicji „formy zwanej teatrem” (pojawiają się one przy omówieniach różnych aspektów tejże). „Jeśli będziemy trzymać się tradycyjnie zorientowanych artystycznych punktów widzenia, to na pytanie: co jest teatrem?, odpowiemy – jak postępuję w tym eseju – że są to różnorodne artystyczne i społeczne przestrzenie, w których artyści tworzyli swoje spektakle. Jeśli natomiast skoncentrujemy się na odbiorze, to odpowiedź na pytanie: co jest teatrem?, zmienia się i teatrem staje się wszystko to, co za teatr uzna publiczność” (s.39).

Carlson zapowiada już we wstępie, że pragnie zaprezentować spojrzenie szersze, niż to dominujące „w innych ogólnych studiach dotyczących tego zagadnienia” (s. 9). Na równi z tradycją europejską prezentowane są dokonania artystów z innych kontynentów (i w perspektywie historycznej, i współczesnej), sporo miejsca autor poświęca również lalkarstwu. Pisze też o tym, jakim wyzwaniem dla współczesnego badacza jest odkrywanie zapoznanych tradycji teatralnych (również utworów literackich) mieszkańców obszarów kolonizowanych potem przez Europejczyków, narzucających swoje wzorce kulturowe. Jak zauważa, na przykład w Meksyku, ale nie tylko, „Złożona mieszkanka kulturowa tańca, rytuału, teatralnej reprezentacji i publicznych ceremonii była o wiele bogatsza niż europejska koncepcja teatru” (s. 31). Albo „zarówno w europejskich, jak i arabskich podręcznikach historii teatru podkreśla się, że ta dziedzina sztuki nie była znana arabskiemu światu aż do czasów sztuki w stylu Molière’a, wystawionej w Bejrucie w 1847 roku, lekceważąc stulecia publicznych przedstawień – opowiadania historii, teatru lalkowego, skeczów komicznych itd. – a zatem tego wszystkiego, co nie pasowało do dziewiętnastowiecznych standardów teatru europejskiego” (s. 113). Autor pokazuje, jak wiele ma jeszcze do odkrycia i zbadania współczesna nauka o teatrze i sztukach performatywnych, dotąd wygodnie umoszczona w kolonialnym dyskursie.

Wartością eseju Carlsona jest również jego otwartość na czytelnika. Autor prezentuje wiedzę „w pigułce”, ale jednocześnie prowokuje odbiorcę do myślenia, analizy faktów, jakie przedstawia, określenia swojej roli, swojego miejsca we współistnieniu i współtworzeniu „formy zwanej teatrem”.

Teatr Marvina Carlsona to naprawdę warta uwagi pozycja. Tym bardziej szkoda, że w świetnie przygotowanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego publikacji we wstępie pojawił się drobny, ale istotny błąd: jeden z najwybitniejszych polskich reżyserów nazywał się Konrad Swinarski (a nie Świnarski). Ta literówka zostanie na pewno poprawiona w kolejnych edycjach; warto byłoby również we fragmencie, w którym autor pisze o polskich dramatach uściślić, że jednym z ich autorów był Stanisław Ignacy Witkiewicz (a nie Stanisław Witkiewicz, czyli jego ojciec) i że tworzył swoje najbardziej znane utwory (które zapewne ma na myśli amerykański badacz) już po śmierci Stanisława Wyspiańskiego (kolejność nazwisk może być dla czytelnika myląca). To drobiazgi, które w najmniejszym stopniu nie wpływają na wartość książki, tym niemniej z perspektywy polskiego odbiorcy mogą mieć znaczenie.

10-03-2021