Możliwości, konieczności, kompromisy
W ostatniej dekadzie ukazało się w Polsce wiele książek poświęconych zagadnieniu teatru jako medium i jego miejscu w przestrzeni sztuki. Właściwie nie sposób wymienić wszystkich, ale redaktorzy tomu Teatr wśród mediów we wstępie powołują się przede wszystkim na prace Samuela Webera, Christophera Balme, Eriki Fischer-Lichte, jak również na książkę Doroty Sajewskiej Pod okupacją mediów.
Jednym z często podejmowanych w piśmiennictwie polskim zagadnień były związki teatru z filmem: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego opublikowało tomy będące owocem organizowanych pod tym hasłem konferencji (Między filmem a teatrem, 2012; Między filmem a teatrem II, 2014), a niedawno ukazał się numer „Kwartalnika Filmowego" (87-88, jesień-zima 2014) zatytułowany Film i teatr; znajdziemy w nim między innymi po raz pierwszy tłumaczony na polski tekst Susan Sontag Film i teatr (Film and Theatre), opublikowany w 1966 roku. Nie sposób wymienić najnowszych prac dotyczących performatyki i teatru w najrozmaitszych, niekiedy fascynujących ujęciach.
Redaktorzy tomu Teatr wśród mediów obrali inną strategię: przywołując z jednej strony koncepcję „teatru jako medium” (Balme, Weber), z drugiej zaś istnienia teatru „wobec mediów” (Fischer-Lichte), wytyczyli ścieżkę „wśród mediów”. Jak deklarują we wstępie: „Nasza odpowiedź kryje się w tytułowym przyimku »wśród«. Nie niesie on ze sobą przeciwstawienia i ostrych rozgraniczeń, stwarza natomiast możliwość włączenia teatru w obszar mediów, umieszczania teatru i performansów na żywo w obrębie mediasfery, ale bez zapominania o ich odrębności. Możliwość właśnie, a nie konieczność. Przy wszystkich bowiem rozstrzygnięciach powinniśmy uszanować fascynującą inność teatru oraz jego czepliwość, a ściślej nieustannie praktykowaną od czasów starożytnych Aten intermedialność – gotowość i praktykę wchodzenia w interakcje z (innymi) mediami, wykorzystywania (innych) mediów” (s. 9-10).
„Możliwość, a nie konieczność” – tak wyznaczony obszar poszukiwań badawczych zakłada z jednej strony swobodę, z drugiej zaś narzuca redaktorom dyscyplinę. Przy tak szerokim zagadnieniu trzeba zachować szczególną dbałość o kompozycję tomu, jego różnorodność, a jednocześnie nie dopuścić do zbaczania z wyznaczonej dość ogólnie, lecz wyraźnie ścieżki poszukiwań.
Książka została podzielona na pięć części. W pierwszej, Wprowadzeniu, czytelnik może poznać główne założenia twórców tomu: dookreślenie przyimka „wśród” polega tu z jednej strony na próbie sformułowania definicji medium, z drugiej zaś – na uchwyceniu istoty funkcjonowania współczesnych zjawisk artystycznych wobec tychże. Marzenna Wiśniewska i Artur Duda w tekście otwierającym tę część przywołują wystawę Karola Radziszewskiego The Prince and Queens. Ciało jako archiwum (Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, 2014/2015). Można, rzecz jasna, dyskutować nad zasadnością tego wyboru, ale istotniejsza wydaje się jego celowość; autorzy wskazują na dwa interesujące ich aspekty: możliwości mediów w demaskacji manipulacji i selektywności przekazu oraz ich udział w budowaniu pamięci zbiorowej. W tekście Rejestracja spektaklu – między obecnością a medialnością Dorota Sosnowska szczególną uwagę poświęca kwestii teatru jako „maszyny pamięci” i jednocześnie wskazuje na odmienność rejestracji przedstawienia od niego samego. Jak stwierdza: „rejestracja ma wyjątkową moc zamiany żywego w sztuczne i sztucznego w żywe – w ciągłym, dynamicznym i niekończącym się procesie mediacji między obecnością a znikaniem” (s. 43). Rafał Maciąg w eseju Media i teatr – równanie z niewiadomą wychodzi od refleksji nad przywołanym przez redaktorów (i organizatorów konferencji pod tym samym hasłem) przyimkiem „wśród”, a jednocześnie poświęca uwagę samemu zjawisku medium i jego płynności, dynamice. „Medioznawstwo – stwierdza – jako dyscyplina traci szybko wyrazistą, dotychczasową, definicyjną tożsamość, natomiast dobrze potrafi się odnaleźć w ramach różnego rodzaju paradygmatycznych, uniwersalnych metodologii badawczych” (s. 57).
Wobec tak zarysowanego we Wprowadzeniu pola badawczego nie dziwi różnorodność podejmowanych przez autorów tematów. Największą chyba zaletą tomu jako całości jest rozpiętość zagadnień, jakie poddane zostały analizie, ale ciekawe wydaje się również sięgnięcie nie tylko po teksty naukowe, lecz oddanie głosu także praktykom. W czwartej części książki znajdujemy dwie interesujące rozmowy: z Januszem Kukułą, dyrektorem Teatru Polskiego Radia, i Pawłem Passinim, twórcą NeTTheatre. Niekiedy czytelnik bywa zaskakiwany: obok rozważań o spektaklach Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego, analizy porównawczej filmu Danton Andrzeja Wajdy i przedstawienia Jana Klaty, esejów poświęconych performansom czy cielesności w teatrze znajdziemy też tekst traktujący o suicie baletowej Podróż magiczna Andrzeja Zielińskiego i zespołu Skaldowie.
Niewątpliwie Teatr wśród mediów jako publikacja po części pokonferencyjna nie może być spójną całością, skoro nie została przez redaktorów do końca zaprojektowana, bowiem decyzje co do podmiotu badań, jak zwykle w takich przypadkach, pozostawili oni autorom. Owo rozproszenie w tym wypadku wydaje się jednak zaletą – a wspomniany tu kilkakrotnie przyimek pozwolił na kompozycję wcale nie oczywistą, ale interesującą.
14-09-2016
Teatr wśród mediów, pod redakcją Artura Dudy, Marzenny Wiśniewskiej i Bartłomieja Oleszka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015. Publikacja została zrealizowana we współpracy z Instytutem Muzyki i Tańca w ramach „Programu wydawniczego 2015”.
