Pękający obraz

fot. Magda Rymarz  

Rekonfiguracja to zmiana układu elementów uporządkowanych wcześniej w określony sposób. W przypadku Lekcji anatomii. Rekonfiguracji, czyli performatywnego projektu, który Agata Skwarczyńska zrealizowała w krakowskiej Cricotece we współpracy z osobami z niepełnosprawnościami i osobami neuroatypowymi, mamy do czynienia z dwoma układami elementów funkcjonującymi jako punkt odniesienia dla pracy. Pierwszym z nich jest namalowany w XVII wieku przez Rembrandta obraz Lekcja anatomii doktora Tulpa, a drugim zaprezentowany publiczności po raz pierwszy w 1968 roku happening Tadeusza Kantora Lekcja anatomii wedle Rembrandta. Zmian, które wprowadziła reżyserka wraz z zespołem, jest kilka, a każda z nich jest nie tylko gestem wykonanym wobec dzieł artystów uznawanych za mistrzów w swoich dziedzinach, ale również gestem zagarnięcia przez performerów i performerki przestrzeni sceny, będącej przestrzenią społecznej widzialności.

Na obrazie Rembrandta anatomicznej wiwisekcji poddawana jest ręka martwego mężczyzny. Ze źródeł historycznych wiemy, że był przestępcą, którego ciało ze względów prawnych mogło w łatwy sposób zostać przechwycone przez praktyki medyczne nieodzownie związane z władzą. Władza rozporządzania martwym ciałem w Lekcji anatomii wiąże się z władzą poznania. Rozwarte przez doktora Tulpa tkanki ręki trupa otwierają się przed jego uczniami, ale z kompozycji obrazu wynika, że mają się otwierać przede wszystkim przed nami – odbiorcami płótna. Wydaje się, że to dla nas pozostawiono miejsce przy długiej krawędzi stołu sekcyjnego, nawet jeśli obawiamy się do niego zbliżyć. W performansie-deambalażu Kantora ludzkie tkanki pozostają nietknięte, a to, co wywraca się na nice, to ubranie – znajdujące się w nim kieszenie, podszewki i zaszywki.

Skwarczyńska, która teatralnej publiczności znana jest przede wszystkim jako scenografka i reżyserka świateł, w swojej pracy również zwróciła się ku przedmiotowi, a raczej ku temu, co w wyniku różnych praktyk kulturowych zostaje uprzedmiotowione, sprowadzone do roli obiektu biernego wobec ludzkich działań. W Lekcji anatomii. Rekonfiguracji na sekcyjnym stole znajdują się kolejno: ubrany manekin, taksydermiczny lis przymocowany do skałki, wyjęta z donicy monstera. Choć performująca partię Kantora Amelia Blus wobec każdego z nich stosuje podobną procedurę rozbioru na części, wykorzystując przy tym przetworzone słowa z performansu, unikalne właściwości przedmiotów odsłaniają ograniczenia kantorowskiej metody. Na manekinie można dokładnie powtórzyć działania zaproponowane przez autora Umarłej klasy – wycinanie kieszeni marynarki, opróżnianie kieszenie spodni, odkrawanie podszewki. Martwe ciało zwierzęcia i żywe ciało rośliny stawiają jednak opór. Czym jest wnętrze lisa, którego skóra dawniej pokrywała mięśnie, kości i organy, a teraz pokrywa watę, trociny i substancje konserwujące? Do czego docieramy odcinając liść pozbawionej wyraźnego centrum rośliny mającej wiele liści i wiele łodyg?

Paradoksalnie im dalej w performansie od ludzkiego ciała reprezentowanego w pierwszej sekwencji przez kobiecego manekina, tym w większym stopniu można doświadczyć aktywizowania się odbiorczej empatii, przekraczania wyjściowego myślenia zarówno o martwym okazie zwierzęcia jak i roślinie doniczkowej jako przedmiocie. W przypadku pierwszego z nich wykonanie nacięcia na grzbiecie – usunięcie fragmentu futra i wyjęcie waty – uświadamia odbiorcom pierwotną przemoc praktyki taksydermicznej, sposób, w jaki w jej ramach martwe ciała zwierząt zamienia się w obiekty estetyczne. Z kolei w przypadku monstery uczynienie z niej przedmiotu sekcji prowokuje do postrzegania jej nie jako stabilnego przedmiotu, ale żywej istoty, która w ramach własnej zielonej anatomii realizuje procesy życiowe, rozwija się, a nawet porusza.

W projekcie Skwarczyńskiej transformacji ulegają również rembrandtowskie i kantorowskie postaci uczniów doktora zgromadzonych przy sekcyjnym stole. W performansie wychodzą oni z ról statystów wspierających swoją uwagą dyskurs wiedzy-władzy uczonego i aktywnie przyczyniają się do dekonstrukcji obrazu. Pierwsza sekwencja performansu oprócz powtórzenia i zrekonfigurowania performansu Kantora służy ustanowieniu paradygmatu dyscypliny i panowania doktora-Kantora-Blus nad uczniami. Świetna Amelia Blus gestami i manierą mówienia subtelnie naśladuje Kantora i ustawiając pozostałych performerów wokół stołu, kieruje ich spojrzenia w odpowiednie miejsca, instruuje ich w kwestii postawy i ułożenia kończyn. Performerka ma znakomite wyczucie sceny, w błyskotliwy sposób reaguje na to, co robią pozostałe znajdujące się na niej osoby, oraz na reakcje publiczności. Ostatnie szlify kompozycji przestrzennej nadają zresztą właśnie widzowie, pytani przez asystentki doktora (Agnieszka Sito, Dorota Wach) o to, czy mają dodatkowe wskazówki.

Mogłoby się wydawać, że wszystkim zależeć będzie na utrzymaniu wytworzonej dzięki tym zabiegom harmonii, ale grupa uczniów: Julia Karaś, Władysław Kita, Anna Komorek, Magdalena Mrzygłocka, Maciej Rams, Klaudia Surman i Maciej Trybus, już przy drugim powtórzeniu sekcji, kiedy na stół trafia taksydermiczny lis, zaczyna działać przeciwko próbującemu zapanować nad sceną demiurgowi. Okazuje się, że performowane w pierwszej sekwencji dyscyplinowanie ciał i obecności było potrzebne przede wszystkim do tego, żeby w kolejnych sekwencjach destabilizować reżimy kontroli. Kompozycja Lekcji anatomii pęka i rozpada się, najpierw przez niewielkie gesty wykonywane nad stołem przez Magdalenę Mrzygłocką, a później przez bardziej radykalne interwencje, takie jak przekazywanie sobie kryz przyporządkowanych przez asystentki każdemu z uczniów, a nawet zdejmowanie kapelusza z głowy Tulpa-Kantora-Blus. Ich wychodzenie z ram działania ustanowionych dawniej przez artystów-mężczyzn jest gestem odzyskiwania przestrzeni dla niesfornego ruchu, nad którym nie może zapanować ani reżyserka, ani performerka występująca w roli Kantora.

Lekcja anatomii. Rekonfiguracja, pozostając pracą o charakterze partycypacyjnym, której jednym z celów jest aktywizacja grup rzadko będących adresatami działań kulturalnych, pozostaje jednocześnie interesującą propozycją artystyczną i ciekawą próbą przepisania kultywowanego przez Cricotekę dziedzictwa Kantora. Warto pamiętać, że poza niezaprzeczalną wartością tworzonej przez niego sztuki, która – jak dowodzą kolejne programowane w tej instytucji działania – cały czas jest zdolna inspirować współczesnych artystów, dziedzictwo to powiela również wyobrażenie o reżyserze jako demiurgu posiadającym całkowitą władzę nad artystycznym materiałem, którego częścią mogą być ludzkie ciała na tej samej zasadzie co nieożywione obiekty. W nowej Lekcji anatomii widać zarówno świadomość Skwarczyńskiej dotyczącą estetycznych i politycznych aspektów dzieł Rembrandta i Kantora, jak i jej wrażliwość na dynamikę grupy twórczo zaangażowanej w tworzenie performansu. Dzieła, do których odwołuje się w swojej pracy, stanowią dla niej otwartą partyturę, która nie definiuje ram tego, co może się wydarzyć, i wyznacza ścieżkę wyjścia poza schematy myślenia, które z dzisiejszej perspektywy warto porzucić.

11-10-2023

galeria zdjęć Lekcja anatomii. Rekonfiguracja, reż. Agata Skwarczyńska, Cricoteka w Krakowie ZOBACZ WIĘCEJ