Współwina

Podopieczni, reż. Paweł Miśkiewicz, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie

Przedstawienie Pawła Miśkiewicza odsłania swoją strukturę powoli, ze sceny na scenę, z kwestii na kwestię. Zaczyna się jak tradycyjny spektakl: pojawiają się dwaj bohaterowie, z ich rozmowy dowiadujemy się, że są „nielegalni”, to znaczy nie mają prawa pobytu w kraju, w którym żyją i pracują. Stoją nad brzegiem morza, przyglądają się tonącej kobiecie. Rozważają, czy ją ratować –w sytuacji, gdy sami narażeni są na deportację, zgłoszenie się na policję czy do szpitala wiążę się z ryzykiem. Dyskutują dość długo, kobieta tonie. Na horyzoncie majaczą tylko strach i śmierć.

Ten cytat z Niewiny, spektaklu Miśkiewicza z 2004 roku, granego, jak Podopieczni, na Scenie Kameralnej Starego Teatru, wydaje się ironiczny: Jan Peszek i Zbigniew W. Kaleta prezentują postaci, które już znamy (jeśli widzieliśmy Niewinę) albo z jakimi się jeszcze nie zetknęliśmy (jeśli nie widzieliśmy); niezależnie jednak od tego, czy rozpoznajemy fragment sprzed kilkunastu lat, czy nie, wiemy, że te aktorzy nie tyle grają, co wypowiadają kwestie bohaterów – z dystansem. Ów dystans będzie kluczowy w dalszej części przedstawienia, ale już w zupełnie inny sposób. Wprowadzając ten autocytat, reżyser ustanawia jednak zasadę spektaklu: aktorzy ani przez chwilę nie grają uchodźców, raczej nieustannie podkreślają nieprzystawalność naszego doświadczenia do sytuacji migrantów. Prezentują fragmenty tekstu, wchodzą w sceniczne sytuacje, ale ani przez chwilę nie zapominają, że są aktorami mieszkającymi w spokojnej i bezpiecznej części Europy.

Tekst Elfriede Jelinek powstał w związku z wydarzeniami, jakie miały miejsce kilka lat temu w Austrii: na przełomie 2012 i 2013 roku uchodźcy, daremnie czekający na przyznanie azylu, przez trzy miesiące okupowali Votivkirche. Wobec dzisiejszego tak zwanego kryzysu migracyjnego, z jaki mierzy się Europa, realizacja Podopiecznych jest szczególnie istotna. Zwłaszcza w kraju, który nieustannie targuje się o „kwoty”.

Podopieczni Jelinek („Dialog” 04/2015) to kilkadziesiąt stron tekstu –  nie ma tu postaci, scen czy choćby zarysowania teatralnych obrazów. Jelinek niczego nie ułatwia ani nie sugeruje. Paweł Miśkiewicz i Joanna Bednarczyk musieli rozpisać na głosy to oskarżenie, gorzkie i zarazem bezlitosne. Jelinek bowiem odwołuje się do realnego zdarzenia i reakcji na nie, ale jednocześnie umieszcza problem w kontekście szerszym, mitycznym, nawiązując przede wszystkim do Błagalnic Ajschylosa. W Błagalnicach córki Danaosa proszą o azyl w Argos, uzyskują go, bo król Pelasgos przekonuje lud, że nie należy wzbudzać gniewu Zeusa i przyjąć uciekinierów.

Uciekinierzy w Podopiecznych zbliżają się do nas powoli, na tratwie. Przestrzeń Sceny Kameralnej, zaprojektowana przez Barbarę Hanicką, nie jest przyjazna tym, którzy usiłują ją oswoić. Scena zamieniona została w płytki basen, przecięty dwoma ruchomymi podestami – jeden z nich będzie tratwą. Aktorzy brodzą w wodzie, niekiedy tracą równowagę i upadają. Bywa ciemno, w pierwszych chwilach z trudem rozpoznajemy twarze. Postaci ubrane w podobne kamizelki wyłaniają się z tłumu dzięki słowom, jakie wypowiadają. To język je określa, czyni z nich jednostki, które mogą podzielić się swoją historią.

Właśnie: język. Niezwykła jest w tym przedstawieniu rola Krzysztofa Globisza. Gra on jednego z uchodźców – przez ponad trzy godziny siedzi na wózku inwalidzkim, wiadomo przecież, że wśród przybywających do Europy są również osoby niepełnosprawne . Monolog Globisza jest tym bardziej dotkliwy, że jego bohater nie mówi równie głośno i wyraziście, jak pozostali. Urywane kwestie, wypowiadane na tle muzyki Bacha, brzmią szczególnie przejmująco: oto my, przedstawiciele kultury europejskiej, niektórzy powiedzieliby nawet – spadkobiercy cywilizacji, którą stworzyły grecka filozofia, rzymskie prawo i etyka chrześcijańska, jesteśmy bezradni wobec człowieka, który usiłuje do nas przemówić. Nie rozumiemy go, być może nawet nie staramy się go zrozumieć. Jesteśmy przecież w bezpiecznym świecie.

Piszę o roli, podczas gdy w projekcie adaptacyjnym Pawła Miśkiewicza i Joanny Bednarczyk mówić należy raczej o aktach performatywnych, budowaniu sytuacji, w które aktorzy/postaci demonstrują pewne postawy, zachowania, niekiedy do bólu stereotypowe. Nie są uchodźcami, nie usiłują ich grać: niekiedy opowiadają o przejmującym doświadczeniu głodu, strachu i poniżenia, kiedy indziej przypominają postaci z prawicowych agitek. Największą siłą przedstawienia jest owa zmienność tonów: w niej bowiem widz musi się wciąż na nowo określać. Przeciwstawiać się złu, jakim jest obojętność wobec cierpienia drugiego człowieka. Uniknąć łatwości, z którą określa się problem migracyjny jako zagrożenie dla nas, zadomowionym w europejskich państwach dobrobytu, a nie jako cierpienie tysięcy ludzi, uciekających ze swojego kraju w obawie przed śmiercią.

18 kwietnia na Morzu Śródziemnym zatonął statek przewożący migrantów, najprawdopodobniej w kierunku Włoch. Według informacji Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców zginąć mogło około pięćset osób; zdołano uratować jedynie kilkadziesiąt. Spektakl Pawła Miśkiewicza to nie tylko precyzyjna, znakomicie pomyślana i zrealizowana teatralna praca, lecz również apel o to, byśmy nie popełniali grzechu zaniechania.

29-04-2016