Zdejmujemy bezpieczną zasłonę

Głosy nowej Białorusi, reż. Łukasz Kos, Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy

Początek Głosów nowej Białorusi, premierowej produkcji Teatru im. Heleny Modrzejewskiej, brzmi przekornie wobec polityki legnickiej sceny i w kontekście samego spektaklu. „Znów nakładamy teatr na głowę jak bezpieczną zasłonę …” – mówi Helena (Magda Biegańska), postać wyjęta z innego legnickiego przedstawienia zrealizowanego przez Łukasza Kosa.

Chodzi o spektakl Fanny i Aleksander, opowieść Ingmara Bergmana o ludziach, dla których świat sceny stał się schronieniem, ucieczką, bezpiecznym azylem.

Brzmi to przekornie, bo tym razem, nie po raz pierwszy w Legnicy, mamy do czynienia z rozdarciem tej kurtyny, z rezygnacją z umowności, z pożegnaniem z metaforą. Z sytuacją, w której teatr bierze rozbrat z literaturą i postanawia mówić głośno, dobitnie, konkretnie, surowym językiem, który nie pomieści wiele więcej od wyliczanki nagich faktów. A kiedy spektakl staje się manifestem, głosem w najsłuszniejszej sprawie – demokracji, wolności, poszanowania ludzkiej godności – wchodzimy na grząski grunt. Wiadomo bowiem, gdzie można znaleźć dobre chęci w nadmiarze.

Jako recenzentka po obejrzeniu Głosów nowej Białorusi jestem w kropce. Politycznie, społecznie i zwyczajnie, po ludzku, podpisuję się pod tym spektaklem-manifestem z pełnym przekonaniem i obiema rękami. Próbując jednak spojrzeć na efekt pracy Łukasza Kosa, zespołu Modrzejewskiej i zaproszonych do projektu artystów z dystansu, okiem teatralnego widza, umiarkowanie zaangażowanego w to, co się dzieje u naszych sąsiadów, ba! średnio zainteresowanego polityką, jestem pełna obaw. Czy Głosy wywołają odruch słusznego sprzeciwu i oburzenia wobec działań reżimu Łukaszenki, ale i nadziei na zmianę, czy może raczej znużenia?

Dlaczego, mimo że z natury jestem optymistką, obstawiam to drugie? To, co w spotkaniu z widownią świadomą, zainteresowaną rewolucją, sekundującą jej uczestnikom, będzie zaledwie lekko uwierać w dramaturgii tej opowieści, w zderzeniu z publicznością, dla której Głosy będą być może pierwszą lekcją najnowszej historii Białorusi, może okazać się przeciwskuteczne. A przecież zwłaszcza tu ważne jest, żeby mówić także (a może przede wszystkim) do tych nieprzekonanych.

Tekst Andrieja Kuriejczyka, który ze sceny Modrzejewskiej wybrzmiewa w tłumaczeniu Roberta Urbańskiego, to bardziej reportaż, którego autor oddaje głos bohaterom, niż pisany na scenę dramat. Poza jedną sytuacją: przesłuchania aktywistki Pаliny Szarendy-Panasiuk (Magda Biegańska) przez sędziego (Paweł Palcat), nie ma tu interakcji między postaciami. Zamiast nich mamy relacje, mówiąc ściśle – dziewiętnaście relacji, wybranych spośród siedmiuset, brzmiących w większości jak zapis wyjęty z milicyjnego protokołu przesłuchań. Data, godzina, miejsce zdarzenia, opis, jak doszło do zatrzymania, jakie zastosowano represje. Czasem tylko w tę wyliczankę suchych faktów wkrada się, jak u poety Anatola Kudłasiewicza (Paweł Wolak), element diagnozy sytuacji w Białorusi czy skierowanego do widzów wolnościowego przesłania, jak u dyrygentki Maryi Kalesnikowej (Ewa Galusińska) czy stających przed sądem studentek: Kasi Budźko (Zuza Motorniuk) i Jany Arabiejki (Magda Skiba).

Można odnieść wrażenie, że Kuriejczyk nie tylko nie poddaje tych relacji żadnym literackim zabiegom, co jest zgodne z konwencją teatru dokumentalnego, której Głosy są bliskie, ale też celowo czyści relacje swoich bohaterów z wszelkiej emanacji emocji, wychodząc z założenia, że nagi, surowy zapis faktów przemówi silniej do świadomości odbiorcy. Efekt tego oddziaływania w dużym stopniu zależy jednak od tego, kto tym odbiorcą jest i w jaki sposób wchodzi w relację z tekstem – czy jest jego czytelnikiem, słuchaczem audycji, w której nagrania zostałyby wykorzystane, widzem filmowego dokumentu, w którym ogląda na ekranie bohaterów wydarzeń, czy teatralnego spektaklu, gdzie relacja zostaje poddana interpretacji aktora. A nawet talent najwyższej próby i cały arsenał środków mogą okazać się tu niewystarczające, żeby zrównoważyć siłę dokumentu, wznieść wagę tych opowieści na jakiś nowy poziom.

W dodatku pierwotny tekst Kuriejczyka został na potrzeby legnickiej realizacji rozszerzony po to, żeby na scenie mógł stanąć cały zespół teatru. Domyślam się, że tym razem celem nie było – jak w wielu wcześniejszych realizacjach – samo danie możliwości wyjścia na scenę każdej z aktorek i każdemu z aktorów, co w mieście monoteatralnym, jakim jest Legnica, staje się najzwyczajniej w świecie warunkiem przetrwania zespołu. Wydaje się, że równie istotna była dla nich możliwość zamanifestowania solidarności z ofiarami reżimu Łukaszenki – stąd obecność na scenie nie tylko aktorów, ale też występującego już wcześniej w spektaklach Modrzejewskiej inspicjenta Mariusza Sikorskiego, debiutującej w tym spektaklu Marii Przybyło, która na co dzień prowadzi teatralny bufet, czy Kamila „Wallace” Walesiaka, który odpowiada za wideo do Głosów. Ta wielogłosowość, bogatsza niż w pierwotnym zamierzeniu, skutkuje jednak tym, że w spektaklu, który trwa dwie godziny z małym okładem, powtarzają się wątki, a niektóre historie są do siebie tak bliźniaczo podobne, że wzajemnie się znoszą – tak jest na przykład z wyżej wspomnianymi relacjami biorących udział w protestach studentek, które czytają przed sędziowskim składem swoje oświadczenia.

Na to wyzwanie – lakonicznego, surowego języka, powracających wątków, statycznej z założenia sytuacji scenicznej reżyser Łukasz Kos reaguje, sprawiając, że widz staje się świadkiem powstawania filmu dokumentalnego o ofiarach reżimu, mniej lub bardziej zaangażowanych uczestnikach białoruskiej rewolucji, którzy ponieśli realne i bolesne konsekwencje udziału w niej. Mamy więc operatora kamery (Kamil „Wallace” Walesiak), lektorkę (Olga Mysłowska), której głos wprowadza na scenę kolejne postaci, nawet tworzoną na żywo ścieżkę dźwiękową (Polpo Motel: Olga Mysłowska, Daniel Pigoński). Mamy wyświetlane na umieszczonym z boku sceny ekranie twarze prawdziwych bohaterów tych historii i krzesło, na którym siadają kolejno grający ich aktorzy. Mamy duży ekran w tle, pozwalający zobaczyć zbliżenia ich twarzy, uchwycić to, co ukrywa się między słowami: oburzenie, strach, niepokój, nadzieję i zniechęcenie. Tylko na krótki moment scena zamienia się w salę sądową, na krótko też kamera opuszcza ją, żeby wejść w kulisy – odnajdując tam, w miejscu przeznaczonym dla suflera, inżyniera Ramana Zoricza (Mariusz Sikorski), a dalej, w garderobie aktywistkę Wolhę Pauławę (Gabriela Fabian) i dziennikarkę Marynę Zołatawą (Maria Przybyło).

Aktorzy robią, co mogą, żeby zdynamizować dramaturgię – element humoru i dystansu do tej niewesołej opowieści wprowadzają Paweł Wolak jako showman Kudłasiewicz czy Katarzyna Dworak w roli dziennikarki Julii Słuckiej – w jej opowieści widać reporterskie zacięcie, skupienie na konkretach składających się na codzienność aresztowanych opozycjonistek. Mateusz Krzyk wchodzi w rolę przedsiębiorcy Aleksieja Bieriezinskiego, który dla swoich podwładnych zawsze, bez względu na okoliczności, ma naręcze tulipanów i piosenkę na ustach. Mikałaj Statkiewicz (Bogdan Grzeszczak), polityk z konkretnym, długim stażem, opowiadając, śmieje się nerwowo, a dla nas wszystkich jest jasne, że jest to gorzki śmiech, śmiech przez łzy. Poruszający jest Paweł Palcat w finale jako aktywista Witold Aszurak, który w maju tego roku zmarł na skutek nieludzkich warunków panujących w karcerze kolonii nr 17 w Szkłowie – ze sceny słyszymy jego list do matki, który brzmi dojmująco, jakby autor był świadomy, że jest to ostateczne pożegnanie. Na granicy intymnej rozmowy z widzem, osobistego zwierzenia mini-kreacje udało się stworzyć aktorkom Modrzejewskiej: Gabrieli Fabian, Aleksandrze Listwan (programistka Maryna Karabanowa), Małgorzacie Urbańskiej w roli matki przypadkowego uczestnika protestu. Z drugiej strony mamy równie silnie oddziałującą rolę Magdy Biegańskiej (Szarenda-Panasiuk) – jej bohaterka staje przed sądem zacięta, zbuntowana, zdecydowana stawić opór wobec reżimu na każdym jego poziomie.

Jak zatem widać, materiału pozwalającego odpalić na scenie legnickiego teatru bombę nie brakowało. A chociaż nie chcę tu zabrzmieć jak nieszczęsny cesarz z Amadeusza, strofujący kompozytora: „Za dużo nut, panie Mozart”, to jestem przekonana, że gdyby oprzeć konsekwentnie spektakl na podobnych kontrastach, rezygnując z niektórych, szczęśliwie nie tak licznych wątków, mielibyśmy gwarancję, że zda on też egzamin w konfrontacji z mniej świadomym widzem, który do teatru nie przyniesie wspierających białoruską opozycję flag i nie poczuje podczas owacji atmosfery politycznego wiecu, za to wyjdzie z niego z przekonaniem, że kłopot z Białorusią nie kończy się na konflikcie wokół naszej wschodniej granicy, że za nią trwają procesy, którym warto uważnie się przyglądać i które warto wspierać. Że – wreszcie – Europa to system połączonych naczyń, a w Głosach łatwo zobaczyć przestrogę w postaci widma dyktatury, które i u nas niebezpiecznie majaczy na horyzoncie.

26-11-2021

galeria zdjęć Głosy nowej Białorusi, reż. Łukasz Kos, Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy ZOBACZ WIĘCEJ