AKCEPTUJĘ
  • Strona używa plików cookies, korzystanie z niej oznacza, że pliki te zostaną zamieszczone na Twoim urządzeniu. więcej »

Pan Benet i Dożywocie

Słuchanie Fredry nie jest prostą i banalną sprawą wieczoru spędzonego w teatrze. Ma się bowiem do czynienia nie tylko z dziełem sztuki, które wzrusza swoim pięknem, ale i z przedmiotem sentymentów tak osobistych, że tych parę godzin zmienia się w przeżycie o szczególnym uroku. To jakby odwiedziny rodzinnego domu, z każdym krokiem odzywa się szept wspomnień.

Ten lub ów pokój, zanim jego ściany wyłoniły się spod kurtyny teatralnej, wschodził w wyobraźni z paru zdań książki, rozłożonej na zapomnianych kajetach ze słówkami łacińskimi i figurami trygonometrii. Ileż to scen ma do dziś zapach pieczonych kasztanów albo kwitnących bzów, bo czytało się je po raz pierwszy w słotny dzień jesienny lub kiedy maj przypominał o końcu roku i nieporządkach w lekturze szkolnej.

Fredro przychodził po burzliwym okresie romantyzmu. Nieoczekiwanie z chmurnego nieba spadał na butne głowy sztubaków, oszołomionych jeszcze (wizjami Króla Ducha, kawał pogody i pośród zawiei, która wydawała się jedynym klimatem, godnym szlachetnie urodzonej duszy, zagospodarowywał się świat dworków szlacheckich i domów mieszczańskich, gdzie pod okiem staruszków w szlafmycach i czepeczkach nieśmiałe panny w strojach naszych prababek oddawały swe serca hałaśliwym kawalerom.

Któż nie przeżył chwil zwątpienia nad tym strumieniem jasnych wierszy, gotów sprzymierzyć się z Sewerynem Goszczyńskim i gorszyć się ich świegotem w mrokach naszych zamków powietrznych. Trzeba było trochę czasu, by pojednać się z Fredrą, do czego wnet przyczynił się sam Goszczyński, który okazał się niepospolitym nudziarzem. Tak między podręcznikiem a teatrem przeżywało się kartę literatury polskiej, pokreśloną przez komentatorów, zabazgraną przez uprzedzenia i grymasy dwóch stykających się ze sobą epok, dopóki nie stała się ona wzruszającym urywkiem naszego własnego pamiętnika.

Słuchając sztuki fredrowskiej z tym sentymentem, jest się szczególnie wrażliwym na głos widowni, i w miarę jak ona się rozgrzewa, im więcej przybywa wesołości, odczuwa się jakby wdzięczność dla tych wszystkich nieznajomych, którzy śmiechem i oklaskiem witają być może podobne wspomnienia. Niedalekie chyba od dumy będzie uczucie, jakie budzi w nas triumf poety, z którym łączą nas tak serdeczne związki.

Ostatni wieczór fredrowski w Teatrze Narodowym był takim triumfem, nie sądzę by ktoś mógł wyjść z niego w przekonaniu, że patrzył na ciekawy, lecz zakurzony sprzęt z dawnych czasów.

Pan Benet może być przykładem, jak drobiazg staje się nieśmiertelny. Jest to płocha historia jednego wieczoru w zacisznym domu starego kawalera, który ze wszystkich dóbr świata najwięcej ceni wygodę i spokój, i traci je na parę godzin, póki rozpętane wokół niego fanaberie miłosne dwojga młodych osób nie zakończą się małżeństwem. Dobroduszna intryga, z której Józef Korzeniowski zrobił wielomówną komedię Panna mężatka, tu wikła się i rozplątuje prędzej, niż świece wypalą się w lichtarzach, pojawiając nam uśmiech powiastki, opowiadanej w dzień zimowy przy kominku, zarys kapitalnej postaci Pana Beneta, zdolnej snuć w nas dalej swój wątek starego zadomowionego pająka, wreszcie niezrównany tok wiersza, co ma tak piękny obyczaj przeobrażania się pośród dialogów w kapryśny rytm bajki.

Słuchając tych wierszy, trudno pojąć, że był czas, kiedy Fredrę uważano za wolny przekład z francuskiego; tak samo, przypuszczam, po latach zaskoczy ludzi wiadomość, że proza Żeromskiego niektórym pachniała obcością. Język i wiersz Fredry jest osobliwym aliażem; w nim przetopił się i wiek XVIII, i romantyzm, i język potoczny, żywy, śmiały, naiwny, taki jakim mówiono wtedy, gdy jeszcze miasta nie były zaśmiecone odpadkami międzynarodowego żargonu.

Chyba nas ucho nie myli, gdy słyszymy w tym wierszu zapowiedź poetyckiej konwersacji Wesela. Wiersz Fredry posiada cudowną właściwość, że nawet wtedy, gdy ani słowem nie wspomina o Polsce, gdy nic nie wskazuje, że akcja osiadła w jakimś punkcie naszego kraju, Polskę wyraża samą barwą zwrotów i zakresem metafor, które nigdzie indziej nie mogły się urodzić. Sztuka Fredry jest jedną z tych rzeczy, co dają pełny sens rozpowszechnionemu, a tak niezwykłemu uczuciu, które każe człowiekowi kochać jakiś kawał ziemi więcej od innych, cokolwiek by mu rozsądek opowiadał o wspaniałościach świata.

Fredro w swych najlepszych utworach nie traci nic przez zmianę stosunków i obyczajów: zachowuje go w świeżości poezja. Jest to najbardziej widoczne w Dożywociu. Transakcja, stanowiąca oś zdarzeń, jest dla nas tak niezrozumiała, że na próżno szukam, jakby ją można przetłumaczyć na życie współczesne — może dałoby się to porównać z historią jakiejś milionowej asekuracji, np. śpiewaka operowego, który nie wychodzi ani w dzień, ani w nocy spod opieki agentów towarzystwa ubezpieczeń. Lecz dziwaczność sytuacji ledwo nas zadziwia: przyjmujemy ją tak naturalnie, jakby wciąż jeszcze należała do rzeczywistości. Dzieje się to najpierw dlatego, że od pierwszych słów Fredro chwyta nas jak w potrzask w swą mistrzowską komedię, gdzie każdy wiersz rozjaśnia, uzasadnia, rozszerza akcję, po wtóre dlatego, że zachowując swą poetycką rzeczywistość, Dożywocie jest zarazem nieprawdopodobne wspaniałym nieprawdopodobieństwem wielkich dzieł sztuki.

Łatka nie może spełznąć jak byle strzęp życia, ponieważ nigdy nie chodził po ziemi: Łatka jest chimerą, przywidzeniem, a nie trzeźwą notatką z rzeczywistości. Po stokroć w ciągu sztuki wyskakuje z granic zakreślonych ludzkim istotom i chwilami się zdaje, jakby nazwa, którą mu dał Leon w swej nieświadomości: Sylfida, była jakimś żartem starszym od samej komedii, żartem, rzuconym w tego potworka jeszcze w czasach, kiedy nie śniło mu się przybierać postaci lichwiarza. W akcie trzecim, próbując odwieść Leona od samobójstwa, mówi rzeczy zawrotne, każdym słowem siebie przewyższa, wiersz za wierszem wysnuwa zeń jak z czarnego kokona wszystko, co może kiedykolwiek pomyśleć dusza skąpca, i razem z ostatnimi słowami kończy się jego substancja — powinien by właściwie zniknąć albo zamienić się w ćmę w tym kącie, w który go ciska Fredro, intonując epitalamium Leona.

Dożywocie jest cierpkie, gorzkie, jeśli rozgryźć po kolei te wszystkie pestki ludzkie, pozbierane jakby z przeklętej ziemi, nad którą zamiast słońca świeci dukat. Lecz wrażenie, jakim komedia w nas osiada, ma w sobie więcej światła. Skąd się ono bierze? Nie z optymizmu ostatnich słów — to pewne. To nie jest myśl Fredry, gdy Leon mówi, że Łatka sam siebie wrócił cnocie. Łatka nie poprawi się nigdy. Fredro nie jest zdolny do tak banalnego optymizmu. On rzucił tę postać w życie jak pocisk, który ma siłę wyrządzić okrutne zło, ale znajdzie się noga, która go zdepce, zanim zdoła wybuchnąć. Jeśli dobrze rozumiem, Fredro wyznaje tu wiarę, że zło jest zbyt chaotycznym buntem przeciw porządkowi świata, aby mogło, kiedykolwiek, go opanować.

Takie wieczory jak ten, który wprowadził na scenę piękne komedie fredrowskie, potwierdzają Teatrowi Narodowemu prawo do jego nazwy.

Pan Benet był świetnym przedstawieniem. Stanisławski mówi wiersz Fredry z upodobaniem, ze smakiem, widać, jaką mu on sprawia przyjemność, nie ma obawy, aby tu przejepadło jakieś słowo, żeby stary zwrot nie został uszanowany, żeby rytm doznał uszczerbku przez fałszywy akcent. Niestety, wpuszczono tłumnie publiczność po odsłonięciu kurtyny i pyszny monolog Beneta, otwierający komedię, sponiewierały szmery, trzaski krzeseł i hałasy.

Wybornym partnerem Stanisławskiego był Brydziński, trochę może za surowy w ruchach i w mimice (bo i to przecież safanduła, choć pułkownik), ale dobry w dykcji, i ich obu braterskie rozmowy miały szlachetny ton tradycji teatralnej.

Młodzi — Wasiutyńska i Łuszczewski — skorzystali zapewne dużo z reżyserskich wskazówek Stanisławskiego, ale nie tworzyli idealnej pary fredrowskiej, w której kawaler zawsze jest więcej trzpiotem niż awanturnikiem, a panna łączy skromność z zalotnością, powagę z wdziękiem, kombinacje dziś bardzo staromodne, ale trzeba je uszanować na równi z krojem sukni.

W obsadzie Dożywocia ‘widnieje rewia tak świetnych nazwisk jak Solski, Zelwerowicz, Leszczyński, Fritsche, w drobnych rolach są wytrawni aktorzy, a mimo to całość nie miała tej sprawności co Benet. Były błędy małe, np. Twardosz w trzecim akcie powinien siedzieć tak, aby można było widzieć jego twarz i ruch rąk liczących pieniądze. Ta ostro w tekście zarysowana postać na krótko tylko pojawia się na scenie i nie wolno jej tracić ani chwili potrzebnej na wygranie swego charakteru; Fritsche zaledwie naszkicował jego sylwetę.

Solski jako Łatka jest postacią historyczną: patrząc na tę mistrzowską kreację myślało się mimo woli, czy ktoś kiedyś opracuje ją po swojemu i zdoła podać w równie doskonałym kształcie. I Birbancki Leszczyńskiego ma za sobą kawałek historii, na czym cierpi jego młodość, ale zyskuje świetność słowa — któż by go mógł dziś zastąpić?

Pan Benet pojawił się w dekoracjach, w których nie dostrzegłem uchybień: tak powinno wyglądać to spokojne staroświeckie wnętrze. Lecz Dożywocie mogłoby się ukazać na tle milszym dla oka. Szanując charakter oberży, która nie znała wykwintu, dałoby się ją pomyśleć niekoniecznie w tym odstręczającym zielonym kolorze. Urządzenie galerii, na której pomieszczono muzykantów, osłabiło efekt komiczny, kiedy się budzą, grają i kiedy ich Filip wyrzuca: powinni się znajdować w pokoju razem z innymi śpiącymi.

Jan Parandowski, "Pan Benet" i "Dożywocie", „Gazeta Polska” 1937 nr 313.

skomentuj

Aby potwierdzić, że nie jesteś robotem, wpisz wynik działania:
trzy plus dziesięć jako liczbę: