Nasza sprawa

Zemsta, reż. Michał Zadara, Teatr Komedia w Warszawie

Michał Zadara umieszcza Zemstę we współczesnych realiach porachunków i dwuznacznych relacji. W Teatrze Komedia Fredrowskie postacie przypominają bardziej bohaterów Ojca chrzestnego niż mieszkańców szlacheckiego zaścianka. Nie ma tu jowialnej pochwały staropolskiej cnoty i obyczaju czy sentymentalnego patriotyzmu. Jest pazur, nerw, ostrze i broń – zdecydowanie palna, zamiast karabeli. Rządzą reguły rodem z gangsterskiego półświatka.  

Oszklona, obła bryła lokalu zajmuje większą część sceny. To klub Le Vieux Château, gdzie przesiaduje Cześnik – jego właściciel, wraz z Dyndalskim. To miejsce szemranych rozliczeń, nocnego dancingu, którego echa w postaci muzyki i gwaru docierają do nas, gdy akcja przenosi się z przodu sceny do środka, a drzwi strzeżonego baru gwałtownie otwierają się i zamykają za gośćmi w trakcie intensywnej wymiany zdań. Doskonale sprawdza się pomysł scenografa (Robert Rumas) na wielofunkcyjną konstrukcję – swego rodzaju szafę grającą.

Osadzenie Zemsty w dzisiejszych czasach odbywa się zgoła naturalnie, „bezkrwawo”. Zadara nie przepisuje dramatu, lecz czyta go uważnie, otwiera i poszerza. Interesują go ludzie w ich złożoności, motywy działań i decyzji przynoszących korzyści. Fakt, że dwaj przywódcy obozów i ich członkowie porozumiewają się wartkim ośmiozgłoskowcem – a mówią wiersz świetnie, z wiarą w jego moc sprawczą – nie powoduje ani przez chwilę dysonansu, nie zalatuje fałszem. Wręcz przeciwnie – słowa, które czynią fakty, nabierają nowych brzmień, w zderzeniu mowy i okoliczności odsłaniają się ukryte w sztuce sensy i problemy oraz humor dotąd nieznany, wynikający także z owej pozornej nieadekwatności.  

Reżyserski słuch pozwolił Zadarze odkryć w tekście Fredry znaczenia powiązań między bohaterami, po które dotąd nikt nie sięgnął tak śmiało i odważnie. Twórcy, może z wyjątkiem Andrzeja Wajdy i jego ekranizacji, przemykali się, by tak rzec, nad podejrzaną grą, brudnymi paktami uczuć i ciał, które w poetyckiej, efektownej komedii charakterów zaszył autor. Zdobny pas słucki i dekoracje z epoki skutecznie i z wdziękiem zakrywały przez blisko dwa wieki wątpliwe zależności i strategie, jakie utrzymują między sobą rodziny ciągnące spór o mur graniczny. Szkolna lektura przenosiła naszą uwagę za każdym razem w jego stronę. Tymczasem nie o mur tu chodzi (choć może być symbolem szeroko pojętych podziałów), ale o szarą strefę interesów regulowanych prawem, z handlem nieruchomościami włącznie.  

Zadara demaskuje to, co zasypane pod warstwą lekkiej opowieści o zwaśnionych rodach, z satysfakcją rozpracowuje krok po kroku mroczne zakątki utworu. Wydobywa na światło dzienne nędzę uwikłań w walce o władzę, wpływy i pieniądze. Wywraca podszewkę na wierzch. Wprowadza na pierwszy plan pozbawione skrupułów matactwa i spekulacje gentelmanów w czarnych garniturach i ciemnych okularach, których chciwość, zakłamanie i hipokryzję legitymizuje udana transakcja. Choć ciąg zemsty i przemocy, ich powtórzeń w kolejnych pokoleniach, przerywa i reguluje umowa prawna, rzeczywistość, która jej patronuje, okazuje cyniczna, bezwzględna, pozbawiona autentycznych więzi i zaangażowania. Twórcy spektaklu objawiają tym samym kolejne, po „administracyjnym”, dno komedii.

Jak to robią? Zemsta w Teatrze Komedia to koncert: celnie rozłożonych rytmów, półcieni, zestawień kontrapunktów muzyki i kwestii, trafiających w samo sedno, niczym nożem do celu. Przedstawienie to majstersztyk aktorstwa zespołowego, a jednocześnie każdej z wyrazistych postaci. Od Papkina – nonszalanckiego i uwodzicielskiego miles gloriosus w strukturze sieci, w koncertmistrzowskim wykonaniu (Maciej Stuhr), przez Cześnika – zdeterminowanego, porywczego szefa klanu (Arkadiusz Brykalski), Podstolinę – przewrotną, wolną od uprzedzeń (Barbara Wysocka), powściągliwego krętacza don Rejenta (Bartosz Porczyk), nowoczesną Klarę (Paulina Szostak), lawirującego Wacława (Filip Lipiecki), Dyndalskiego – uniżonego współpracownika (Mikołaj Woubishet), po podległego Perełkę/Barmana/Ochroniarza (Damian Mirga), Śmigalskiego – kobietę-gońca na posyłki (Monika Cieciora), na trzech „spowolnionych” Mularzach (Robert Ostolski, Paweł Stefaniak, Krzysztof Iwański) kończąc. To także koncert na teatr – jego przestrzeń zagarniętą, uruchomioną i włączoną do akcji wraz z widownią.

Aktorskie działania charakteryzuje lekkość, a nawet pewna dezynwoltura, jak w przypadku Papkina, Cześnika, Rejenta czy Podstoliny oraz dystans, który podkreśla często przerysowany, wręcz operowy gest. Swoboda i precyzja, jak w tańcu, pozwalają aktorom balansować na granicy konwencji, wychylać się i cofać, za każdym razem bezbłędnie wywołując owym przekroczeniem salwy śmiechu wśród publiczności. A przy tym nie wytracać napięcia – jak w dobrym kryminale czy kinie akcji. Żadnej pustej nuty czy opacznego kroku. Sytuacja dramatyczna płynnie przechodzi w choreografię, ruchową sekwencję, wypowiedź Papkina w jazzowy standard oparty na ludowej przyśpiewce. Poszczególne sceny znajdują błyskotliwą, często zaskakującą, humorystyczną pointę. A wszystko oparte na kontakcie i łączności z widzem, do którego postaci kierują co jakiś czas porozumiewawcze mrugnięcie okiem.

Wygląda na to, że przedstawienie Zadary kończy epokę kontusza na scenie. Że po tej propozycji do (anty)romantycznej, poczciwej, starej Zemsty nie ma już powrotu.

Teatr Komedia święci triumfy – to nie tylko udana premiera. W Teatrze odczuwalna jest znakomita mobilizacja sił i środków pełnego pasji i zaangażowania zespołu. Nie tylko tego, który jest widoczny na scenie. Niewątpliwie zasługa w tym dyrekcji, która jakiś czas temu otworzyła szczęśliwie długo oczekiwany nowy rozdział miejsca.

15-05-2024