Reżimy

 

„Jęczeliśmy w nocy, nie wiedzieliśmy dlaczego / Budziliśmy się / Jeśli w ogóle udało nam się zasnąć / Zastanawialiśmy się, kto lub co kontroluje nasze życie / I jak moglibyśmy odzyskać kontrolę nad naszą biologią”. Gdybym miał wybrać jeden jedyny cytat z tomu JESTEŚMY TYMI... i inne dramaty, to byłby to ten wyżej przytoczony. Mocny, mroczny, napawający egzystencjalną trwogą, stanowiłby wspaniałe motto dla wydanego przez Agencję Dramatu i Teatru ADiT zbioru sztuk bośniacko-serbskiej pisarki i dramaturżki Tanji Šljivar. Zwłaszcza jeżeli dodamy także tytuł utworu, z którego pochodzi – Reżim uzdrowienia. Wtedy bowiem padną niemal wszystkie kluczowe słowa: kontrola, życie, odzyskać, biologia, uzdrowienie i reżim.

Zwłaszcza ten ostatni termin wydaje się być szczególnie bliski młodej, lecz posiadającej imponujący dorobek artystyczny, nagradzanej i wystawianej w wielu krajach autorce. Napotkamy go w tytule jeszcze jednej z czterech składających się na książkę sztuk, mianowicie Reżimie miłości. Trudno się temu dziwić, skoro wśród wykorzystanych tekstów źródłowych, których listę znajdziemy w starannie sporządzonych przez autorkę bibliografiach i przypisach, pojawiają się nazwiska takie jak Michel Foucault, Roland Barthes czy Susan Sontag.

Dramatopisarstwo Šljivar, jak trafnie zauważa tłumaczka i autorka obszernego posłowia do książki, Gabriela Abrasowicz, „ rozszczelnia granice nie tylko klasycznie skrojonego tekstu, ale też kulturowe, a nawet polityczne”. Pole problemowe, czyli szeroko rozumiany dyskurs, u niej często ma ontologiczne pierwszeństwo przed postaciami. Wyłania je z siebie jako własne przejawy i wariacje, zaznacza dla nich ramy, nadaje im język, pozwalając jedynie wybierać między wypracowanymi „reżimami”. Dobrym przykładem jest wyliczanka imion trzynastolatek z Tak jak wszystkie śmiałe dziewczyny, które wszystkie razem po wycieczce szkolnej zachodzą w ciążę: Ana, Ena, Ina, Ona, Una, Lea, Mia, oraz umieszczona obok w didaskaliach uwaga, że „liczba performerek/performerów, które/którzy czytają/odgrywają sztukę na scenie może się zmieniać i liczyć od jednej osoby do wielu, w zależności od koncepcji przedstawienia”.

Prawdziwym bohaterem, nawet uwzględniając regionalny, postjugosłowiański kontekst jej pisarstwa, jest u Šljivar zachodnioeuropejskie społeczeństwo jako całość. Jeden z jej dramatów spoza omawianego tomu nosił znamienny podtytuł Monolog dla Europy. Diagnozowaniu jego kondycji poświęca większość swego wysiłku artystycznego. Wnioski zaś, do których dochodzi, są mało pocieszające, by nie powiedzieć wprost przykre. Znużenie, zmęczenie samym sobą, zagubienie i powszechna samotność, brak nadziei na to, że przyszłość przyniesie rozwiązanie, a jednocześnie neurotyczne i bezskutecznie poszukiwanie ucieczki – to są podstawowe „reżimy” funkcjonowania późnokapitalistycznej, nazbyt płynnej ponowoczesności. Stanu, w którym „przepaść między aspiracjami a rzeczywistością” sprawia, że rozczarowanie staje się jego „nieusuwalną cechą”. Mało tego, „coś, co wczoraj potencjalnie mogłoby nas na kilka minut wyrzucić w stratosferę ulgi, dzisiaj było już jak placebo, obojętny cukierek, homeopatyczny lek ze wszystkimi skutkami ubocznymi, a nieprzynoszący pożądanego efektu”. Przy czym w tym równaniu na miejsce tego „czegoś” równie dobrze możemy wstawić seanse medytacyjne, nowomodne diety, alkohol albo psychodeliczne tripy po zażyciu аyahuaski. To nie czyni większej różnicy, ponieważ „leczymy” jedynie symptomy. Przyczyny choroby wciąż nam umykają.

Oczywiście te spostrzeżenia nie są wyjątkowo nowatorskie czy oryginalne. To, co sprawia, że dyskusja nad nimi w pisarstwie Šljivar staje się żywa i ostra, to połączenie dyskursywności ze wspomnianą na początku „biologią”. Łzy, smarki, ślina, mocz, krew, rzygi, wydzieliny, sperma – wszystkie możliwe płyny ustrojowe znajdziemy na stronach jej dramatów. Jednak umieszczenie akcji Jesteśmy tymi, przed którymi ostrzegali nas rodzice w toalecie publicznej czy temu podobnych zabiegów nie należy tłumaczyć jedynie chęcią prowokacji i epatowania. Znacznie ważniejszym jest ukazanie, jak brak kontroli nad własnym bios skutkuje brakiem kontroli nad zoe. Nagle tracimy z oczu cel całego tego cierpienia, pytając siebie, dla kogo i po co właściwie staramy się dbać o siebie. W tym momencie pojawia się przestrzeń do egzekwowania biopolityki i wdrażania kolejnych „reżimów”. Zarówno przez anonimowy „system”, jak i jego beneficjentów, takich jak Misza „Drań” z Reżimu miłości, który tworzy dla siebie własny poliamoryjny raj na ziemi.
 
Kiedy rozważam sytuację, w której według Šljivar się znaleźliśmy, przypomina mi się Wiszący mężczyzna z Pragi. Gorzko-ironiczne dzieło czeskiego rzeźbiarza Davida Černego przedstawia ojca psychoanalizy, Zygmunta Freuda, naturalnej wielkości, zwisającego z belki wystającej z dachu jednego z domów. Utrzymuje się na niej jedną ręką, drugą beztrosko schowawszy w kieszeni.

Twórczość urodzonej w Bośni i Hercegowinie autorki również sama w sobie przypomina taki właśnie pomnik, który zmusza przechodniów do zastanowienia się, czy nie próbują przypadkiem wisieć nad przepaścią z niewzruszoną miną. Jej teksty są tyleż erudycyjne, co pełne społecznego zaangażowania. Wezwanie do walki i sprzeciwu w ten czy inny sposób jest wpisane w tytuły każdej ze sztuk. Podtytuł sztuki Tak jak wszystkie śmiałe dziewczynki brzmi: Tekst dramatyczny o pewnej próbie zaznania swobody w małym mieście. Natomiast preparowanie artefaktów kultury popularnej niekiedy przypomina krótkie lekcje emancypacji à la Sławoj Žižek z jego Perwersyjnego przewodnika po ideologiach.

Podążając ścieżką filozofii podejrzeń, autorka nie poprzestaje jednak tylko na demaskacji powszechnej obłudy i hipokryzji. Stara się również, jeśli nie nakreślić zarysy możliwej naprawy, to co najmniej wskazać jej kierunki. W XIV scenie Reżimu uzdrowienia przekonuje: „Musimy zrezygnować z kontroli języka, żebyśmy wypowiedzieli, wyrazili, napisali i przeżyli coś głębszego. Pierwszym krokiem w tym nowym kierunku jest odrzucenie opowieści i ich kontynuacji. Gdy tylko odrzucimy pragnienie dramatu, wówczas przebudzi się nasze pragnienie dharmy”.

To brzmi nieco tajemniczo i nie jest jasne, jak wysokie wydają się Šljivar szanse podobnego nawrócenia. Czy to może/powinno stać się szerszym trendem kulturowo-cywilizacyjnym, czy pozostanie udziałem wybranych jednostek? Zdecydowanie bardziej realistyczne wydaje się spełnienie pragnienia „głównej bohaterki” (określenie „główna” i „bohaterka” jest tu problematyczne) Reżimu uzdrowienia. Leżąc „w piwnicy dawnej kawiarni”, w tych postapokaliptycznych czasach przekształconej w salon bioenergoterapeuty, marzy jedynie o tym, żeby ten „tylko raz ją dotknął”. Nawet gdyby to się zdarzyło, szansa na ratunek jest nikła. Jak dodaje autorka w didaskaliach, tekst jej sztuki „powraca do swojego początku, tak jak spektakl, jak poszukiwanie uzdrowienia. W pętli czytelnicy przewracają stronę, widzowie wychodzą do foyer na krótką przerwę, aktorzy powtarzają tekst, który powraca do swojego początku”. Zamiast dharmy, błędne i wieczne koło sansary. I powrót tych samych pytań.

29-11-2023