Ślepy tor, czyli quo vadis Europo?

Ślepy tor, reż. Marek Weiss, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa

Premiera opery współczesnego kompozytora na scenie Teatru Wielkiego – Opery Narodowej to rzadki przypadek. Ślepy tor Krzysztofa Meyera został tu wystawiony z okazji przypadających w tym roku osiemdziesiątych urodzin kompozytora. To druga opera tego twórcy, napisana kilka dekad po pierwszej – Cyberiadzie według Lema, wystawionej przez teatry w Wuppertalu i w Poznaniu.

Ślepy tor nie został napisany, jak to zwykle bywa, „do libretta” – powstawało ono bowiem równocześnie z muzyką. Antoni Libera pisał swój tekst w ścisłej współpracy z kompozytorem, jest to więc właściwie „dzieło wspólne”. Muzyka jest z librettem świetnie zharmonizowana pod względem formy, dramaturgii i wyrazu.

Dzieło utrzymane w klimacie teatru absurdu podejmuje ważne kwestie współczesności, i na szczęście czyni to z humorem. Całość składa się z trzech zwięzłych aktów, skonstruowanych – jak wyznaje kompozytor – według modelu, który zastosował także w innym ze swoich utworów: każda z części rozpoczyna się tak samo, lecz później podąża odmienną drogą. Tutaj jest podobnie – w każdym z aktów grupa podróżnych oczekuje na małej stacyjce (gdzieś w środku Europy) na lokalny pociąg, który ma ich zawieźć do Berna, bo stamtąd dopiero mają połączenie do jednej ze stolic europejskich. Pociąg niestety się spóźnia, więc ich jedyną szansą staje się ekspres, który będzie tędy przejeżdżał za kilka minut, i to wprost do celu ich podróży – tyle że tutaj planowo się nie zatrzymuje. Podróżni nalegają więc na Zawiadowcę, żeby pod jakimkolwiek pretekstem zatrzymał ekspres choć na chwilę, ten zaś oczywiście odmawia. Ostatnią ich nadzieją staje się odkryty przez Zawiadowcę (Krzysztof Szumański) Samobójca (Stanisław Kuflyuk), który przykuł się do torów kajdankami (motyw? – najpoważniejszy – rozczarowanie życiem). Zawiadowca musi więc zatrzymać ekspres, by uwolnić nieszczęśnika. Podróżni skwapliwie z tego korzystają.

Taka jest sytuacja w I akcie, w którym na kongres do Paryża, gdzie będzie ogłoszona flaga Ziemi, udaje się grupa Modernistów wraz z nadętym Profesorem (Robert Gierlach), który ma tam wygłosić wykład. Podobnie jest w II akcie, w którym Konserwatyści, wśród nich grupa Zakonnic i Duchownych wraz z Generałem Zakonu (również Robert Gierlach), wybierają się do Rzymu na Dni Świętości. Scena przedstawia na zmianę poczekalnię lub widok torów kolejowych. Dobrym posunięciem było dodanie tajemniczej postaci Oczekującej (Anna Staszak) – przez cały spektakl milcząca stara kobieta siedzi na ławce na peronie, robiąc na drutach. Odgadujemy, że jest zwiastunką śmierci.  

III akt, choć zaczyna się podobnie, przebiega inaczej – tutaj podróżujące grupy to Feministki oraz Barbarzyńcy-Terroryści wybierający się z niezbyt szlachetnymi zamiarami do Berlina. Pozostawiony przez nich na wielkiej szybie poczekalni wulgarny napis po rosyjsku – to chyba jednak przesadne pokazywanie palcem źródeł zła; miało to też być zapewne nawiązanie do obecnej sytuacji na Wschodzie. Tutaj od samego początku Terroryści próbują zabarykadować tory, jednak, odkrywszy Samobójcę, uznają, że już nie muszą się trudzić. W zakończeniu aktu Samobójca, któremu udaje się uciec spod nadzoru Zawiadowcy, rzuca się pod pociąg. Zawiadowca, próbując go powstrzymać, ginie razem z nim. Nie, nie zdradzam puenty – jest jeszcze Epilog. Uff, oddychamy z ulgą – bo okazuje się, że to było tylko przestawienie, teraz aktorzy, cali i zdrowi, są już w garderobie i w zabawnych dialogach komentują spektakl, nie oszczędzając muzyki ani kompozytora. Zaraz wrócą do domu. Nieoczekiwany finał zmienia jednak wszystko. Nie ma go zresztą w drukowanym libretcie, więc to zapewne pomysł reżysera, Marka Weissa, który w ten sposób doprowadził całą historię (czy raczej sekwencję trzech historii) do kulminacji, a przy tym miał spory wpływ również na sam tekst.

Krzysztof Meyer operuje językiem muzycznym czerpiącym z różnych dwudziestowiecznych nurtów. Jego muzyka ma zawsze klarowną formę i przekonującą dramaturgię, zaciekawia grą barw, brzmień, rejestrów i atrakcyjnymi detalami. Mam wrażenie, że tutaj, w operze, sprawdza się jeszcze lepiej niż w utworach czysto instrumentalnych – śledzimy jej bieg w powiązaniu z akcją sceniczną, którą wyraziście podkreśla. Miejscami autor zabawnie używa cytatów z dzieł klasycznych – Beethovena czy Ravela.

Same partie wokalne nie są tradycyjnym śpiewem, raczej melorecytacją czy rodzajem sprechgesangu, całkowicie podporządkowanym tekstowi. Do klasycznego śpiewu operowego nawiązują takie epizody jak monolog Profesora czy duet miłosny Ekologa i jego Partnera (Rafał Żurek i Bartłomiej Misiuda). Całe dzieło dałoby się określić jako swego rodzaju „operę komiczną”, choć z tragicznym finałem, stawiającą całkiem poważne pytania. To one są najważniejsze – którą z dróg wybierzesz, Europo?

Realistyczna wizja sceniczna jako tło surrealistycznej akcji dobrze koresponduje z atmosferą samego dzieła. Trzeba podkreślić, że wszyscy soliści stanęli na wysokości zadania, niełatwego zwłaszcza od strony wokalnej – większość ich kwestii to sceny zespołowe, oparte na silnie dysonansowych współbrzmieniach, oraz dialogi. Soliści, oprócz odtwórców głównych ról – Samobójcy i Zawiadowcy – wcielali się w każdym z aktów w inną postać. Wszystkie kreacje należy określić jako bardzo udane. Godna pochwały u wszystkich jest też nienaganna dykcja, co na tej scenie nie jest regułą. Łukasz Borowicz bardzo starannie przygotował utwór z solistami i z orkiestrą, a także pewną ręką je poprowadził, osiągając świetny efekt.

Realizacja Ślepego toru była dla mnie, podobnie jak samo dzieło, bardzo przekonująca. Mam nadzieję, że utwór Meyera-Libery nie okaże się efemerydą, bo w pełni zasługuje na trwałe miejsce we współczesnym repertuarze operowym.

29-11-2023

galeria zdjęć Ślepy tor, reż. Marek Weiss, Teatr Wielki – Opera Narodowa, Warszawa ZOBACZ WIĘCEJ