To skomplikowane

Przemiany, reż. Michał Borczuch, Teatr Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza

Zagrzebać się w mitach. Kroić je i zszywać, zaglądać pod podszewkę, pruć i cerować. Co atrakcyjne eksponować, co nudne wyrzucać. Przymierzać wreszcie i obracać się przed lustrem celem sprawdzenia, jak leżą. A jak nie leżą, to bez żalu zmieniać. Odrzucać, odwieszać – to przecież tylko kostiumy. Przednia zabawa! Trochę zazdrościłem młodym twórcom, zaproszonym przez Michała Borczucha do udziału w Przemianach, tych wszystkich przygód, które musieli przeżyć na drodze do spektaklu wychodzącego od dzieła Owidiusza, a zmierzającego ku portretowi ich pokolenia czy raczej – ku fotkom z ich nastoletniego „tu i teraz”.

To właśnie migotliwość współczesnej komunikacji obrazkowej, a nie artystycznie zamknięty komunikat (strumień, a nie archiwum), zdaje się najlepszym odzwierciedleniem niepoddającego się petryfikacji procesu wchodzenia w dorosłość. Bezlitośnie powiązanego w stołecznym spektaklu z umieraniem. Jesteśmy więc gdzieś pomiędzy – na granicy światów, których bramami zdają się umieszczone po bokach sceny ponure wejścia do… jaskiń? Kopalni? Obstawiam to drugie (jako nastolatek widywałem podobne w Heroes of Might and Magic III). Struktura Przemian nie ma jednak nic wspólnego z logiką gry komputerowej. Bohaterowie nie eksplorują zaciemnionej planszy, są na swoim boisku, które usiłują dokładniej rozpoznać, zwłaszcza że coś z nim nie tak (nad głowami wiszą zdeformowane kosze do gry w piłkę). Pomagają im w tym aktorzy. Na poziomie technicznym – bezspornie, na poziomie treści – pozornie. Dość szybko okazuje się, że kolejność jest tu odwrotna. To dorośli usiłują nauczyć się czegoś od młodszych – skonfrontować zmianę pokoleń, odnaleźć samych siebie sprzed lat – odpowiedzieć na bolesne pytania, co poszło nie tak? Niekiedy rozpaczliwie, jak Wenus (Dominika Biernat). Bywa też, że okazują się dokładnie tacy sami – czy to dowód na niegasnącą młodość, czy też na niesłabnącą moc przekleństwa, które, przywarłszy do człowieka, staje się w końcu cechą charakteru? Scena, w której prowadzący warsztaty Choreos (świetny Rob Wasiewicz) konfrontuje się z młodym Narcyzem (Kacper Zakrzewski) i odsłania własny narcyzm, to jeden z lepszych momentów spektaklu. Niestety parodystyczna sekwencja warsztatów choreograficznych przypada na sam początek przedstawienia. Im dalej w las, tym gorzej.  

Warszawskie Przemiany bez wątpienia przekazują jedną z prawd o mitologii – jest zagmatwana i łatwo się w niej zgubić. Artyści wiodą nas przez historie z dzieła Owidiusza splątane dodatkowo aktualizacyjną perspektywą tego co „teraz”. Akteon (Karol Franek Nowiński) przez pomyłkę trafił do damskiej szatni – tak się przynajmniej tłumaczy, dorzucając dla większego zmylenia przeciwnika wyznanie o rówieśnikach z biol-chemu, szyderczo głuchych na piękno Pana Tadeusza, którego on sam pokochał… Mówiłem, że łatwo się tu zgubić, zwłaszcza jeśli mitologie występują w liczbie mnogiej. Jego wtargnięcie było przykre przede wszystkim dla przebierającej się wówczas Atalanty (Jagoda Klimkowska), która musi poradzić sobie z uruchomionym automatycznie i wbrew jej samej poczuciem winy. Bez obaw, pomaga jej w tym koleżanka oraz porządnie odrobiona lekcja feminizmu. Na ścianie z boku widowni i na ekranie umieszczonym na scenie widzimy przy okazji malarskie odwzorowanie mitu o Dianie i nimfach przyłapanych przez tebańskiego myśliwego w kąpieli. Krótka lekcja i już wiemy, jaki los spotkał Akteona. Rzecz nie jest jednak czarno-biała. Bo czy bogini łowów ukarała myśliwego za podglądanie? A może za wcześniejszą rzeź na zwierzętach? Ale przecież sama ubiera się w ich skóry… Czy na pewno powinniśmy z nią sympatyzować?

Młodzi performerzy sami wskazywali tematy i problemy, które podjęto na scenie. Nie są to rzeczy błahe (katastrofa ekologiczna, molestowanie seksualne), ale w takim natężeniu przechylają się w stronę szkiców i haseł – przykładem rozwinięcie wątku kobiecej wolności i podmiotowości. Wenus udziela instrukcji, jak należy zachowywać się na protestach, aby uniknąć kłopotów z Policją. Teatr krytyczny mobilizuje młode bojowniczki i młodych bojowników, doradzając, aby nie nosili lampasów ni srebra, ni złota, lecz szary strój (taki nie rzuca się w oczy). Ważne są też maski, które poza pandemiczną prewencją zapewniają pożądaną anonimowość. Z kim jednak toczy się ów bój? Bo przecież nie tylko z autorami zmian w prawie dotyczącym aborcji, co dobitnie pokazuje oburzenie Atalanty na Ceres (Małgorzata Witkowska), która w scenie sądu (wrócimy do niej) wyznaje swą odpowiedzialność za katastrofę klimatyczną. Gdyby potraktować tę walkę serio, wyrugować z niej szkolny ton wyuczonego na pamięć tekstu (gaszący jego manifestacyjną moc), wtedy przeciwnikiem powinni okazać się po prostu dorośli.

Sami się zresztą podkładają w dziwacznej opowieści o igraszkach trojga bogów: Bachusa (Borczuch), Minerwy (Sara Celler-Jezierska) i Plutona (Andrzej Szeremeta w zastępstwie za Krzysztofa Zarzyckiego). Na ekranach widzimy nagrania z wizyty w Warszawie trzech chłopaków z Domu Dziecka w Szamocinie, którzy brali udział we wcześniejszych działaniach artystycznych Bachusa i Plutona i z którymi to maluczkimi (chłopcy nie dostąpili antycznych pseudonimów) artyści-bogowie nawiązali pewną więź. Nie daje im ona spokoju, szczególnie Plutonowi. Padają trudne pytania – a może nie należało przywozić ich do Warszawy? Może niepotrzebny był ten wspaniały tydzień wypełniony atrakcjami z innego świata, których milczące pamiątki oglądamy na ekranach? Czy to nie okrutne, jeśli potem musieli wrócić z Olimpu do Szamocińskiego bidula? Trudno znieść ten paternalistyczny ton, podkreślany przez wymuszone milczenie samych zainteresowanych. Ich wypowiedzi pojawiają się jedynie jako odczytywane przez aktorów stenogramy z przeprowadzonych wcześniej rozmów. Milczenia bywają jednak wymowne. To też takie było, jasno wskazując, kto tu jest bohaterem, a kto pretekstem. Uprzedmiotowienie trójki chłopców z Szamocina podkreślała żywa obecność warszawskich nastolatków. Rodzi się jednak pytanie, czemu ta – całkiem długa – sekwencja miała służyć? Krytycznej autorefleksji nad uprzywilejowaniem dorosłych artystów? W spektaklu o dorastającej młodzieży?

Grający w Przemianach nastolatkowie trafili do spektaklu poprzez warsztaty i spotkania w ramach pracowni Open Studios. Borczuch nie jest amatorem w pracy z amatorami i to widać. Niestety nie ma immunitetu na teatralne niebezpieczeństwa. Warszawski spektakl ciągnie się chwilami jak nudna lekcja. Na szczęście przewidziano przerwę, a po niej część drugą – odrębną. Trafiamy do sali sądowej, w której odbywa się proces wytoczony przez Ceres przeciwko Plutonowi. Bóg podziemi porwał jej nieletnią córkę – Prozerpinę (Olga Ostachowicz). W tym konflikcie miłości (romantycznej i rodzicielskiej) pada wiele gorzkich słów. Siedzący dookoła sędziny młodzi bohaterowie domagają się uznania swoich praw. Konfrontują dorosłych z gorzką odpowiedzialnością, przerzucaną z reguły na dzieci, od których wymaga się wiedzy i umiejętności przez nikogo nieprzekazanych. Niespodzianie Mecenas (Paweł Smagała) zostaje przemieniony w Puchacza – zwiastun nieszczęścia, które rychło objawia się w tragicznych wiadomościach o śmierci syna sędziny Atlasy (Halina Rasiakówna). Bogini heroicznie nie przerywa rozprawy. Wieńczy ją nieco ckliwą i patetyczną przemową. Smagała w pierzastym kostiumie przechadza się w międzyczasie po scenie i śmiesznie pohukuje. Jakby twórcy za wszelką cenę chcieli uniknąć patosu, który nawet jeśli zawiera sens i przesłanie całego przedstawienia, mógłby odstręczyć młodych widzów. Czy rzeczywiście? Pohukiwania Smagały nie wprowadzały równowagi, wręcz przeciwnie – ironicznie zasłaniały niosący treść tekst. W efekcie całość kończyła się w nastroju uczniowskiego sabotażu pedagogicznych wysiłków. Nie chciałbym umniejszać mocy takim performansom, ale po instrukcje, jak je robić, miast do Owidiusza, należałoby zapukać do Niziurskiego.

17-12-2021

galeria zdjęć Przemiany, reż. Michał Borczuch, Teatr Studio im. Stanisława Ignacego Witkiewicza ZOBACZ WIĘCEJ