Kondycja człowiecza

fot. Iwona Bandzarewicz  

W architekturę teatru, kabaretu, ogrodu zoologicznego i sali wykładowej wpisana jest pożądana relacja pomiędzy użytkownikami tych przestrzeni – jedni patrzą, inni są oglądani. Oczywiście w przypadku każdej z tych przestrzeni relacji tej towarzyszy szereg czynników kształtujących ich specyfikę. W teatrze ci, którzy tworzą sztukę, pokazują ją tym, którzy chcą ją odbierać. W kabarecie komicy zabawiają spragnioną wrażeń publiczność, a w zoo ciekawi ludzie obserwują prawie z bliska zwierzęta, do których nie mogliby się zbliżyć w ich środowiskach naturalnych. Z kolei w sali wykładowej ci, którzy posiedli wiedzę legitymizowaną powagą instytucji uniwersyteckiej, przekazują wiedzę tym, którzy jej nie mają. Dynamika władzy w tych układach jest ustalona tylko z pozoru, bo przecież publiczność może zrujnować występ tego, kto go przygotował, słuchacz-ignorant wykpić mówcę-eksperta, a zwierzę-obiekt obserwacji przyjrzeć się człowiekowi. Kiedy na miejscu mówcy na uniwersyteckiej katedrze staje małpa, sieci zależności charakterystyczne dla poszczególnych porządków zaczynają się drżeć i plątać. W napisanym przez Franza Kafkę Sprawozdaniu dla akademii szympans Czerwony Piotruś mówi – przejmując ten stereotypowo zarezerwowany dla ludzkiego gatunku środek ekspresji – o swoim doświadczeniu, które nie jest ani całkowicie zwierzęce, ani całkowicie ludzkie. Prowokuje przez to nie tyle do przyjrzenia się jego osobliwej kondycji, co do krytycznego zbadania samego podziału na naturę i kulturę, człowieka i zwierzę. Podziału arbitralnego, uwikłanego w relacje władzy i skutkującego wywyższeniem jednych i cierpieniem innych.

Spektakl na podstawie opowiadania Kafki, który w krakowskim Teatrze KTO wyreżyserował Maciej Gorczyński, otwiera scena w wykonaniu świetnej Natalii Dinges. Tancerka i performerka wykonuje przed publicznością serię działań ruchowych, w których z jednej strony pokazuje ogromne możliwości swojego ciała – jego giętkość, szybkość, siłę i powab – a z drugiej strony demonstruje publiczności, jak szybko jest w stanie podporządkować ją swojej woli. Nie tylko podążamy za nią wzrokiem. Kiedy po chwili proponuje wybranym widzom wejście ze sobą w dialog, bez problemu zjednuje sobie partnerów. Scena ta, oparta raczej na meta-tematach zainspirowanych opowiadaniem niż samym tekście, trzyma w napięciu i obiecuje interesującą pracę nie tylko na sensach tekstu literackiego, ale także na samej mechanice sytuacji występu i jej emocjonalnej specyfice. Piotruś w wykonaniu Dinges jest najciekawszym spośród tych, których możemy zobaczyć na scenie w KTO – kondycja performerki jest kwintesencją działania na granicy różnych sposobów występowania przed publicznością i na granicy różnych sposobów bycia – precyzyjnie zaplanowanych i swobodnych, obscenicznych i powściągliwych.

Jeszcze w trakcie trwania pierwszej sceny przed publicznością pojawia się opowiadająca żarty małpa grana przez Błażeja Szymańskiego, który w swojej kreacji koncentruje się przede wszystkim na mimetycznym odtwarzaniu póz szympansa, jego ruchu i ekspresji. Piotruś Szymańskiego jest postacią zbudowaną na czytelnej zasadzie „człowiek odgrywa małpę”. Później pojawia się – zapowiedziany przez Lenę Witkowską grającą gospodynię antropologicznego programu rozrywkowego – trzeci Piotruś, ten „najbardziej ludzki”, kreowany przez Adama Borysowicza. Aktor nadaje mu rys refleksyjny, a nawet tragiczny. W jego wydaniu bohater Kafki jest po prostu człowiekiem, który przeżył niewolę, długi trening do „kultury” swoich ciemiężycieli i wiele upokorzeń. Borysowicz najczęściej spośród wszystkich performerów odgrywających Czerwonego Piotrusia posługuje się tekstem i to głównie on wygłasza sprawozdanie dla akademii – a przedmiotem tego sprawozdania jest los granej przez niego postaci.

Różnorodne propozycje performerskie w spektaklu Gorczyńskiego pokazują, że człowiecza kondycja, którą – ku zadziwieniu i uciesze ludzi – wybrał Piotruś, decydując się na pracę w kabarecie zamiast bycia zwierzęciem w zoo, jest spektrum, po którym poruszają się zarówno ludzie, jak i zwierzęta. W krakowskim Sprawozdaniu dla akademii ludzie zachowują się „jak zwierzęta” i zwierzęta zachowują się „jak ludzie”, czy to w akcie skutecznej mimikry, czy na mocy oceny, wedle której to, co ludzkie, ma należeć do sfery kultury, a to, co zwierzęce – czystego instynktu. Różnorodność tych propozycji performerskich jednocześnie tworzy jednak pewien problem estetyczny i dramaturgiczny. Prawie półtoragodzinny spektakl łączy formy performansu choreograficznego, musicalu (z songami śpiewanymi najczęściej przez Witkowską) i aktorskiego monodramu, ale jednocześnie rozpada się na te formy, które – rządząc się własną logiką, stylistyką i sposobem oddziaływania na publiczność – odbierają pracy klarowność myśli i wynikającej z niej bolesną dotkliwość, tak charakterystyczną dla pisarstwa Kafki.

Choć twórcy (za dramaturgię odpowiedzialna była Aleksandra Nowakowska) włączyli do spektaklu nawet fragmenty książki Gillesa Deleuze’a i Félixa Guattariego poświęconej słynnemu autorowi, nie byli w stanie wyrazić, co znaczy dla nich dzisiaj opowiadanie tej historii, kim jest Czerwony Piotruś, kogo dokładnie oskarża i o co. Początek show prowadzonego przez Witkowską wskazywało, że będą ich interesować tropy kolonialne. A dalej wątki dotyczące przemocy wobec zwierząt, kwestie etyczne. Spektakl w reżyserii Gorczyńskiego nie wydaje się jednak mocno osadzony w żadnym z powyższych kontekstów, ani też w żadnym innym. A w rezultacie osiąga nie tyle frapującą niejednoznaczność, co wrażenie myślowego chaosu. Efekt pewnego rodzaju zawieszenia sensu w spektaklu podkreśla zaprojektowana przez Iwonę Bandzerewicz scenografia, której dominantą jest wysoki czerwony horyzont przywodzący – przez swoją niejednorodną teksturę – na myśl odsłonięty niedawno portret brytyjskiego króla Karola, który wydaje się na nim niemalże skąpany we krwi. Po lewej stronie sceny ustawiono przezroczysty boks. Funkcjonuje on jako terrarium, przez którego ściany możemy obserwować Piotrusia, ale także jako studio telewizyjne lub dziwna szklarnia, w której zamykają się bohaterowie pod koniec spektaklu. Po prawej zaś – w przestrzeni, gdzie przez większość czasu znajdują się wykonujący muzykę na żywo Aleksander Kwietniak i Piotr Śnieguła, umieszczono instalację z gałęzi, na których raz po raz huśtają się bohaterowie, odnosząc się tym samym do określenia ludzi jako „małp, które zeszły z drzewa”. Przestrzeń jest więc niedosłowna, ale jednocześnie performuje pewne znaczenia. Dynamika jej transformacji została podporządkowana działaniom aktorskim.

W Sprawozdaniu dla akademii charyzma performerów i ich indywidualne dyspozycje, których ekspresji reżyser pozostawił dużo przestrzeni, odsłaniają chwiejność ramy obejmującej te działania. Kafka z pewnością zaprowadził ich indywidualnie w ciekawe miejsca, ale nie jestem przekonana, czy zespół twórczy podjął decyzje umożliwiające zabranie poprzez spektakl publiczności w ciekawe miejsca. W spektaklu Gorczyńskiego na moment rozbłyskują frapujące pytania i tematy, ale wprowadzanie przez nie ożywienie jest niestety zduszane przez mnogość scenicznych języków i atrakcji. W rezultacie praca ta, posiadająca niewątpliwie interesujące momenty, nie jest dotkliwa i wstrząsająca jak dzieło literackie, którego stanowi adaptację.

26-06-2024

galeria zdjęć Sprawozdanie dla akademii, reż. Maciej Gorczyński, Teatr KTO w Krakowie ZOBACZ WIĘCEJ