Od dramatu, przez film aż po komiks

„O, gdyby można było czytać z księgi losu!”. Myślenie Szekspirem…, pod redakcją Jana Grzanki i Marty Gibińskiej, seria Bibliotheca Culturae Scriptae, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS

„Czytajcie go zatem; i jeszcze, i jeszcze raz: a jeśli wam się nie spodoba, oznacza to niechybne a poważne niebezpieczeństwo, że go nie rozumiecie” – pisali we wstępie do First Folio jego redaktorzy, John Heminge i Henry Condell. Pierwsze zbiorowe wydanie dramatów Szekspira ukazało się w 1623 roku, czterysta lat później Marta Gibińska i Jan Grzanka zredagowali tom „O, gdyby można było czytać z księgi losu!”. Myślenie Szekspirem… Jak czytamy we Wstępie Marty Gibińskiej: „Eseje zawarte w nieniejszym tomie wpisują się w tradycję różnorodności w recepcji Szekspirowskich dzieł z wyraźnie bardzo współczesnym kontekstem i w przeważającej mierze z polskim osadzeniem tej recepcji”. Istotnie, spośród szesnastu artykułów sześć (Magdaleny Cieślak Myślenie „Hamletem” – dotykanie kryzysu Szekspirem, Jacka Fabiszaka Polskie / słowiańskie przyczynki do teatralnego Szekspira, Anny Kowalcze-Pawlik „Gdy gwałt nam grozi”: o przemocy w dramacie, o przemocy w teatrze, Ewy Nawrockiej Substancja naszej epoki. 23. Festiwal Szekspirowski w Gdańsku, Wojciecha Jerzego Kielera „Romeo i Julia. Ostatnie godziny”, Agnieszki Romanowskiej Żywoty równoległe. Szekspir Agaty Dudy-Gracz w oczach recenzentów) traktuje o przedstawieniach zrealizowanych, prezentowanych lub mających swoją premierę w Polsce, między innymi na Festiwalu Szekspirowskim. Te właśnie i pozostałe teksty, na przykład poświęcone zjawiskom tak pozornie odległym, jak seminaria Jaquesa Lacana (znakomity esej Pawła Dybla Czego pragnął Hamlet? Uwagi wokół seminarium Jacquesa Lacana Le désir et son interprétation) czy sztuka komiksu (artykuł Anny Wołosz-Sosnowskiej Próby przedstawienia solilokwium w języku komiksu na przykładzie „Być albo nie być” w „Hamlecie” Williama Szekspira) tworzą rozproszony, ale zaskakująco spójny obraz polskiej recepcji dzieł Stratfordczyka.

Tom zaprojektowany i zredagowany przez Martę Gibińską i Jana Grzankę w interesujący sposób łączy analizy scenicznych interpretacji dzieł Szekspira z tekstami podejmującymi kwestie związane z „wariacjami szekspirowskimi” – zarówno tymi filmowymi, jak i powieściowymi. Anna Ratkiewicz w tekście Przemiany Ofelii: od tragedii Szekspirowskiej do powieści i filmu rozważa możliwość zaistnienia w świadomości widza postaci „nowej, przemienionej”, wykreowanej w powieści Lisy Klein z 2006 roku i jej filmowej adaptacji w reżyserii Claire McCarthy z 2018 roku. Współczesną powieścią zajmuje się również Wanda Świątkowska; w tekście Dramaturgie wędrujące na przykładzie „Zimowej opowieści” Williama Szekspira analizuje dwa teksty: powieść Jaenette Winterson Przepaść czasu. „Zimowa opowieść” Szekspira opowiedziana na nowo, opublikowaną w serii Projekt Szekspir, wydawanej przez brytyjskie wydawnictwo Hogarth Press (w Polsce przez Wydawnictwo Dolnośląskie), oraz romans pasterski Pandosto. Triumf czasu Roberta Greena z 1588 roku. Szekspirowską „wariacją” jest niewątpliwie Testament Shakespeare’a, monodram Verna Thiessena, wystawiany w Kanadzie, USA, Wielkiej Brytanii i w Polsce, o którym pisze Krystyna Kujawińska-Courtney (w Teatrze Nowym w Łodzi rolę Anne Hathaway grała Maria Gładkowska). Co ciekawe, jak pisze Kujawińska- Courtney, „Pierwsze próby fikcjonalizacji postaci Szekspira podejmowano już pod koniec XVII wieku. W sztuce Troilus i Kresyda (1679) autorstwa Johna Drydena pojawia się on jako duch wygłaszający wierszowany prolog” (s. 110).

W tekście The matter of Empire in Shakespeare’s “Henry V” [Sprawa imperium w Szekspirowskim Henryku V] Andrzej Wicher podejmuje kwestię polityki historycznej, w jaką niewątpliwie wpisuje się Szekspirowska kronika. Kronice – Henrykowi IV – uwagę poświęca Anna Cetera-Włodarczyk, analizując jedną ze scen dramatu (Racje wyższego rzędu: „Henryk IV”, część 2, scena IV.3). W eseju pomieszczono nowy, dotąd niepublikowany przekład tej sceny – Piotr Kamiński proponuje swoim tłumaczeniem nieco inną niż dotychczasowe interpretację. Kwestii tłumaczeń dzieł Stratfordczyka poświęciły swoje eseje Marta Gibińska (Konstantego Piotrowskiego pierwszy przekład sonetów Szekspira) i Olga Mastela („Zimowa Opowieść” w przekładach Gustawa Ehrenberga i Leona Ulricha na deskach teatrów krakowskich XIX wieku). Mastala analizuje nie tylko cenzorskie i reżyserskie skreślenia w egzemplarzach teatralnych krakowskich inscenizacji z 1877 i 1896 roku (pierwsza miała miejsce w dzisiejszym Starym Teatrze, druga – w nowym gmachu Teatru Miejskiego), proponuje również nowe obszary badawcze: „ciekawe rezultaty mogłoby przynieść zbadanie pod kątem skreśleń cenzorskich i reżyserskich dostępnych egzemplarzy teatralnych Zimowej opowieści z okresu PRL-u”.

„W niewielkim, lecz bardzo ważnym dziele, zatytułowanym w dwu językach The Tragicall Historie of HAMLET, Prince of Denmark by William Shakespeare. Według tekstu polskiego Józefa Paszkowskiego, świeżo przeczytana i przemyślana przez Stanisława Wyspiańskiego (1905), myślenie Szekspirem zostaje zdefiniowane jako naczelna cecha recepcji w całej jej różnorodności. Jest to bowiem myślenie artysty, dramaturga, poety i wizjonera teatralnego” – pisze we Wstępie Marta Gibińska. W wydanej czterdzieści lat wcześniej książce Myślenie Szekspirem (Instytut Wydawniczy PAX, 1983) Andrzej Żurowski owo myślenie określa jako „trwający od dwu stuleci proces współkształtowania kanonem szekspirowskim kolejnych systemów estetycznych i tematycznych kręgów zainteresowania polskiej sceny”. W tomie zredagowanym przez Martę Gibińską i Jana Grzankę kręgi zainteresowań badaczek i badaczy nie ograniczają się wyłącznie do scenicznych interpretacji dzieł Statfordczyka, tak jak jego obecność w kulturze wykracza daleko poza teatr. Zaletą książki są nie tylko znakomite teksty, ale właśnie ich różnorodność, niekiedy nieoczywistość wyboru podmiotów badań. „Polski szekspiryzm”, o jakim pisał Żurowski, rozwija się zatem i nic nie wskazuje, by miało się to zmienić. „Czytajcie go zatem; i jeszcze, i jeszcze raz”…

04-09-2024