Ku rozweseleniu serc

Fredro. Rok Jubileuszowy, reż. Jan Englert, Teatr Narodowy w Warszawie

Tytuł najnowszej premiery, dyrektorskiego spektaklu Jana Englerta w Teatrze Narodowym, Fredro. Rok Jubileuszowy, zwłaszcza w drugim jego członie nie jest najszczęśliwszy. Może bowiem potwierdzać, wspomniane zresztą w przedstawieniu, kąśliwości Stefana Jaracza, który brązownicze działania wobec komediopisarza skwitował szyderstwem „habemus papam!”. My zaś dobrze wiemy, jak pontyfikat się zaczyna i jak później jest oceniany.

Znawcy Fredry, zaintrygowanego żywiołem pieniądza – kłania się Dożywocie! – mogą snuć domysły, że wchodzą w grę względy dotacji z jednego z ministerialnych programów.

Inni zaś spojrzeć mogą na Narodowy jak teatr lekturowy, pragnący zwabić uczniów, którzy rzadko czytają coś poza esemesami. Jednak autorzy scenariusza (Jan Englert, Tomasz Kubikowski, Wojciech Majcherek), będącego kolażem sztuk i tekstów Fredry oraz komentarzy na ich temat autorstwa znanych krytyków, literaturoznawców, ale też literatów najważniejszych, jak Mickiewicz, Słowacki czy Różewicz, młodzieży nie schlebiają. W sceniczny korowód fredrowskich postaci fikcyjnych oraz z życia wziętych wprowadzili Uczennicę 2023. Obśmiewając – nie da się ukryć – młodzież za jej naiwność i brak kompetencji, co trąci ageizmem.

Osobiście uważam, że jubileuszowy tytuł trzeba rozumieć w sposób szczególny. Po pierwsze Jan Englert ma do Fredry stosunek specjalny. Był przez wiele lat aktorem warszawskiego Teatru Polskiego za dyrekcji Kazimierza Dejmka i Andrzeja Łapickiego, tam zaś fredrowskie spektakle, również z udziałem Jana Englerta, stawały się szlagierami, popisem żywego aktorstwa, co sprawiało, że Polski nazywano Domem Fredry.

Wyjątkowy zaś stosunek do Fredry dyrektor artystyczny Narodowego wyraził fantastycznymi Ślubami panieńskimi z udziałem Kamili Baar, Patrycji Soliman, Marcina Hycnara, Grzegorza Małeckiego i jego własnym. Scenę imienia Bogusławskiego, pokrytą przez Barbarę Hanicką sztuczną trawą, rozwibrował wtedy grą, którą Jerzy Pilch, a i Wojtek Majcherek, znani z zamiłowania do futbolu, porównaliby z pewnością do stylu Messiego, Ronaldo i Lewandowskiego razem wziętych. Było to zarówno reżyserskie, jak i aktorskie mistrzostwo świata godne największych dryblerów teatru. Bez wątpienia, najważniejsza po 1989 roku inscenizacja fredrowska, licząc razem z Magnetyzmem serca Grzegorza Jarzyny w Rozmaitościach z udziałem Magdy Cieleckiej, Mai Ostaszewskiej i Cezarego Kosińskiego, który po zawirowaniach na Marszałkowskiej schronienie znalazł w Narodowym.

Gdy Jarzyna poprowadził fredrowską komedię z XIX wieku w sferę narkotykowego odlotu i alienacji współczesnych singli, Jan Englert pokazał, że Fredro może brzmieć współcześnie i cieszyć nas w spektaklach kostiumowych z epoki, opowiadając o młodych ludziach, dla których miłość i małżeństwo są wciąż ważne.

Ponieważ premiera Ślubów panieńskich odbyła się w 2007 roku, zaś Fredro słynął z dystansu do rzeczywistości, mamy prawo obchodzić nieokrągłą, szesnastą rocznicę tamtego spektaklu. Z najnowszym ma przynajmniej jeden wspólny mianownik – przestrzeń. Teraz też Jan Englert zaprosił widzów na scenę im. Bogusławskiego, sadzając widzów amfiteatralnie w dwóch grupach vis a vis. Perspektywę widowni scenografka Martyna Kander zasłoniła zastawką, przed którą – patrząc od publiczności – zasiada skład sędziowski. Sędzia przewodniczący (Wiesław Cichy), sędziny (Ewa Wiśniewska i Anna Seniuk), po użytym w nowym kontekście „Mocium panie, me wezwanie” – rozpoczynają proces oceniający życie i twórczość Fredry.

Aktorzy, ubrani prywatnie, zasiadają na krzesłach pośrodku sceny i włączają się w stosownych momentach jako świadkowie historii. Balkonik zeznającego w swojej sprawie Fredry stanął tuż przed tylną ścianą sceny, a miejsce to z początku zajmuje Grzegorz Małecki jako młody hrabia Aleksander, zastąpiony później przez Jana Englerta w roli Fredry-seniora. Ta obsada może być dla współczesności i przyszłości Narodowego znacząca. Teraz Englert, a potem Małecki? Zobaczymy. Wielu ostrzy sobie zęby na schedę po dyrektorze artystycznym, ten zaś jest w dobrej kondycji i w lutym zagra scenę podziału królestwa w tytułowej roli Leara. W scenariuszu Fredry…, a także w roli Jana Englerta, motyw sumowania życia już czuć.

Z ust Englerta padają dwie znamienne frazy: „Już teraz nie śmierci, ale życia lękam się” oraz „Nie strach umrzeć. Strach umierać”.

Pierwsza świadczy o tym, że świat staje się coraz mniej zrozumiały – jego przedstawicielką jest na pewno Uczennica 2023; druga podkreśla rosnące niedyspozycje typowe dla wieku, choć przecież Englert na tle równolatków robi wrażenie silnego jak dąb. Mimo to niezwykle osobiście brzmi jego narzekanie na słabnący słuch.

Zbieżne z doświadczeniami Englerta są inne cytaty z Fredry, między innymi: „Miałem ową mowę, wspomniałem o zmianie formy rządu na konstytucyjny”. Artystyczny szef Narodowego, podlegając ministrowi z PiS, nie krył swoich poglądów.

Najbardziej wzruszające są jednak fredrowskie wspomnienia odwiedzin z ojcem jego rodzinnej Hoczwi, gdzie biło, zdawało się, niewyczerpalne źródło. Englert jako starzejący się Fredro mówi: „nie potrzebowałem zsiadać z konia, droga była rozkopana, szeroka, wygodna, ale mego źródełka... mego źródełka!... odszukać nie mogłem”.

Englert za Fredrą ma również jak największe prawo stwierdzić: „Dziwna rzecz, im mniej wielkich ludzi, tem więcej pomników i medali”. Monolog: „Przy schyłku życia na cóż grzebiesz w swojej przeszłości? Cóż tam zobaczysz? trochę szału..., trochę błędów..., trochę głupstwa... Na prawej drodze – ciernie, obok pociechy – trwogę, obok nadziei – zwątpienie. Teraz noc... O zachodzie słońca kwiaty najwonniejsze” – osiemdziesięcioletni aktor też wypowiada w bardzo osobistym tonie.

To wszystko słyszymy i oglądamy pod koniec przedstawienia, gdy Jan Englert przejmuje postać Fredry od Grzegorza Małeckiego. A przecież nawet słuchając w wykonaniu Małeckiego fragmentów Trzy po trzy, które przypominają marzenia polskich entuzjastów Napoleona i następujące po nich rozczarowania oraz czas katastrofy, przede wszystkim zaś czas spędzony przez Fredrę w ciężkim rosyjskim więzieniu – mamy do czynienia z historią wielu polskich rodzin, w tym Englertów, których ojciec, zaangażowany w wojenną konspirację i inne perypetie, w życiu syna stał się przechodniem. Syn sam musiał zmagać się z historią narodu, który był rzekomo w koalicji zwycięzców, a de facto przegrał wojnę, co stało się tematem wielu ról, między innymi: debiutu w Kanale Andrzeja Wajdy, roli Zygmunta w Kolumbach Janusza Morgensterna, czy Generała w Katyniu, ponownie Andrzeja Wajdy.

Wspominam o tych wątkach spektaklu nie dlatego, że dominują. Bez nich jednak nie byłoby komediowej twórczości Fredry. Jak mówi Jarosław Marek Rymkiewicz (Grzegorz Kwiecień) „Fredrze świat ludzki jawił się jako chaos (…), zaczął pisać, bo był w złym humorze”. Chciał go poprawić sobie i innym. W kontrze do tych, których dramaty i poezja słały na bój pokolenie rówieśników i ich następców aż do katastrofy powstania warszawskiego, gdy sami, nie walcząc, nie ryzykując życiem, poprzestawali na romantycznym frazesie. W spektaklu Mickiewicz (Marek Barbasiewicz) i Słowacki (Kacper Matula), bo o nich mowa, wygłaszają górnolotne oceny i komentarze, wspominają. Tymczasem Fredro, wybierając życie w kraju, a nie na emigracji, zdecydował się, jak zauważył cytowany w spektaklu Tadeusz Różewicz, jako jedyny pisać o życiu i codzienności Polaków.

Życia nie ma bez erotyki i seksu, dlatego swoją twórczość ku „rozweseleniu serc” zaczął od pikantnych wierszy. Zarzucono im z perspektywy zasad klasyki brak średniówki. Piczomira oraz Sztuka obłapiania, co słyszymy w wykonaniu Dominiki Kluźniak jako Biegłej sądowej, już średniówkę mają. Przede wszystkim jednak wyzwalały one Polaków z roli naczelnych bigotów Europy.

Z klasykami, zwłaszcza warszawskimi, Fredro od początku miał kłopot, odesłano go z Warszawy do Lwowa i stamtąd promieniował komediowym żywiołem jako polski Molier, od którego się zresztą uczył, zbierając krytyczne oceny literackich autorytetów, ciesząc się za to popularnością u widzów. To widać również w Narodowym, gdy wspomnieniowa i historyczna tkanka (wypowiedzi Marii Dąbrowskiej, Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Adama Grzymały-Siedleckiego) obradza granymi na żywo fragmentami szlagierów Fredry: Męża i żony, gdzie za łóżko dla kochanka służy dorożka. A chwilę potem mamy Damy i huzary, gdzie figura ujeżdżenia konia, kłusowania i galopu otrzymuje figlarny, erotyczny kontekst. Jakby powiedziała Anna Seniuk, broniąc Fredrę z wysokości sędziowskiego stołu: „Figle, figle”.

Miłość do ukochanej osoby, a nie do ojczyzny jest też tematem zabawnie zestawionych interpretacji fragmentu panieńskiej przysięgi Klary i Anieli – młodych, granych przez Ewę Bukałę i Justynę Kowalską, a potem starszych, granych przez Ewę Wiśniewską i Annę Seniuk. W obu interpretacjach dźwięczy współczesny kontekst LGBT+, zaś na premierze ten drugi duet skradł serca widzów i głośniejsze brawa. To znaczy, że Fredro się nie starzeje i daje wieczną młodość wybitnym artystkom i artystom, jeśli tylko nauczą się jego języka scenicznego.

I tak już od lat, o czym świadczy szczególny hołd oddany przez twórców i wykonawców spektaklu w formie audiowizualnej na dwóch ekranach, kolejne kwestie dzieł Fredry dopowiadają, tworząc aktorską sztafetę pokoleń, najwybitniejsi artyści, poczynając od Ludwika Solskiego, Jacka Woszczerowicza, Tadeusza Fijewskiego, Tadeusza Łomnickiego, poprzez Andrzeja Łapickiego, Gustawa Holoubka, Wojciecha Pszoniaka, Romana Polańskiego, Janusza Gajosa, Andrzeja Seweryna, Jana Peszka po Joannę Szczepkowską i Danutę Stenkę. Zaś na tle tych wszystkich gigantów warto może zastanowić się, co miała na myśli Uczennica 2023. Justyna Kowalska gra ją z ogromnym wyczuciem, ze współczesnym akcentem nastolatek, ich mimiką, słownictwem. Otóż Uczennica 2023 za najciekawszą postać z fredrowskiej Zemsty uznała Papkina (Paweł Paprocki) – dostrzegając w nim intrygujące szaleństwo. Jest w tym metoda?

20-12-2023

galeria zdjęć Fredro. Rok Jubileuszowy, reż. Jan Englert, Teatr Narodowy w Warszawie ZOBACZ WIĘCEJ