Pułapka czy azyl?

Kwadrat, reż. Ewa Kaim, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie

Niemal pusta scena, na której ustawiono dziwną konstrukcję przypominającą klatkę, ale może to tylko zarysy domu z dziecięcego, niewprawną jeszcze ręką nakreślonego rysunku? Wokół niesymetrycznej, choć przypominającej sześcian formy porozrzucano cegły. Może kiedyś kojarzyłyby się z placem budowy, dziś raczej na myśl przychodzą obrazy ruin – wsi, miast i miasteczek, być może tych za wschodnią granicą, a może jeszcze dalej. Właściwie, co stwierdzamy z pełnym zatrwożenia zdumieniem, ruiny widzimy coraz częściej w różnych częściach świata. Ale tych obrazów jest więcej niż kilka lat temu. Albo po prostu teraz częściej do nas docierają, bo strefy konfliktu coraz bliżej są naszych stref (kruchego) komfortu.

W tej precyzyjnie, choć w zagadkowy sposób wyznaczonej przestrzeni przebywają dwaj młodzi mężczyźni (Stanisław Linowski, Łukasz Szczepanowski). Nie wiemy, kim są, nie wiemy, gdzie zostali zamknięci (?), uwięzieni (?). Lub wręcz przeciwnie: gdzie się schronili, poszukali azylu. A może to dziwne miejsce wcale nie jest rzeczywiste i żadne z powyższych określeń do niego nie przystaje?

A potem dwaj mężczyźni zaczynają śpiewać. Najpierw Centralę Brygady Kryzys, utwór z 1982 roku. Starszym widzkom i widzom zapewne kojarzy się ze stanem wojennym, ale dekodowanie tego i następnych odniesień (bo każda z wykorzystanych w spektaklu piosenek ma swoją historię, uwikłaną w społeczno-polityczne konteksty) nie jest konieczne, by afektywnie odbierać spektakl. Kwadrat w reżyserii Ewy Kaim działa na emocje, interpretowanie kolejnych sekwencji przedstawienia w kluczu, o jakim wspomniałam, jest bardzo ciekawe i tworzy drugą, pozostającą w cieniu narrację. Ta pierwsza, zbudowana z ciała i głosów aktorów oraz muzyki wykonywanej na żywo, jest prostą opowieścią – o męskości, tej silnej i wystawionej na próbę, o przyjaźni, która nie zawsze bywa łatwa, o świecie, który zawsze się o nas upomni. Dwaj mężczyźni porozumiewają się jedynie słowami piosenek – to w dawno zapisanych słowach trzeba znaleźć przestrzeń na wyrażenie strachu, niechęci, zniecierpliwienia, ale też przywiązania czy gotowości pomocy.

„Scenariusz Kwadratu powstał pod koniec 2019 roku. Nie wiedzieliśmy wtedy, co nastąpi, jak przeobrazi się nasza rzeczywistość, w jak dramatycznym momencie zwrotnym historii znajdzie się nasz świat. Jak straszliwie mocno podważone zostaną podwaliny pokoju i stabilizacji państw. Od tamtej pory nie zmieniliśmy w spektaklu nic” – piszą twórcy. Oglądałam Kwadrat dwukrotnie: w maju i grudniu ubiegłego roku. Fakt, że spektakl powstał przed pandemią, wybuchem wojny w Ukrainie, konfliktu na Bliskim Wschodzie, a może być odbierany niemal jak komentarz do wszystkich tych zdarzeń, świadczy nie tylko o uniwersalności jego przekazu, ale również o wrażliwości reżyserki Ewy Kaim oraz twórców scenariusza i zarazem wykonawców – Łukasza Szczepanowskiego i Stanisława Linowskiego. W Kwadracie ujawnia się bowiem pewien stan zbiorowej niepewności, nawet lęku, który towarzyszył nam od kilku lat. Dziwne poczucie kruchości równowagi świata, słabości systemów było tematem wielu nie tylko prywatnych rozmów. Wydaje się, że właśnie ów stan trudnego do dookreślenia niepokoju został tu uchwycony i pokazany w sposób niedosłowny, ale niezwykle wyrazisty. Owszem, można w scenicznej konstrukcji szukać odwołań do pandemicznej izolacji, w pokazywanych na projekcji scenach z wojskowych defilad w sposób oczywisty widzieć nawiązanie do trwających wojen. Spektakl wymyka się jednak wszelkim jednoznacznym interpretacjom – i w tym tkwi jego siła.

Bo Kwadrat bywa również przedstawieniem bardzo zabawnym. Niektóre ze scen wzbudzają szczery śmiech widowni, a Linowski i Szczepanowski potrafią w etiudach ruchowych zbudować efekt komiczny rodem z komedii slapstickowej. Zderzenie kultowych, głównie polskich, piosenek (między innymi Kultu, Kasi Nosowskiej, Maanamu, ale również Zbigniewa Wodeckiego czy Edith Piaf) z formalnym aktorstwem (właśnie slapstick czy postaci z kreskówek wydają się inspirować twórców) daje niesamowity efekt. Emocje widowni wywoływane są właśnie dzięki prostocie przekazu, bo mówi się tu o uniwersalnym doświadczeniu. Kwadrat, który można by najprościej określić jako opowieść o dorastaniu do bycia w świecie, o konieczności porzucenia części siebie, by móc funkcjonować w tak zwanej rzeczywistości, bywa zabawny i czuły, poruszający i lekki. Jest jednak niezwykle intensywnym teatralnym przeżyciem, niektóre sceny pozostają w pamięci niczym filmowe kadry.

Kwadrat pojawiał się w repertuarze Starego Teatru zdecydowanie zbyt rzadko, a mimo to zyskał status spektaklu kultowego – niektórzy z widzów i widzek oglądali go kilkakrotnie i rezerwują bilety na kolejne pokazy. Fakt, że świetnie pomyślane i znakomicie zagrane przedstawienie cieszy się zainteresowaniem publiczności, nie dziwi, uświadamia jednak, jak mało w krakowskim – a pewnie i polskim – pejzażu teatralnym właśnie takiej scenicznej formy.

10-01-2024

galeria zdjęć Kwadrat, reż. Ewa Kaim, Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie ZOBACZ WIĘCEJ