Współczesny moralitet

fot. Roman Holc  

Trzeba powiedzieć od razu, że Teatr Lalka postawił sobie poprzeczkę bardzo wysoko. Podjął wyzwanie, żeby zrealizować Boską Komedię z myślą o młodym widzu. Mierzenie się twórców spektaklu ze wspomnianym arcydziełem literatury światowej na scenie nasuwa skojarzenia z wędrówką głównego bohatera, który musi wyjść z „ciemnego lasu” albo „dzikiej dziczy” – jak woli Jarosław Mikołajewski, autor nowego przekładu średniowiecznego poematu – żeby dotrzeć do prawdy o sobie. Ale jak pokazać dziś Dantejskie uniwersum, odwołujące się do modelu geocentrycznego i kosmologii Arystotelesa? Jak przedstawić w teatrze Piekło, Czyściec i Raj, żeby nie wpaść w pułapkę naiwnych skojarzeń i zarazem znaleźć proste, pobudzające wyobraźnię i przemawiające do dzisiejszego widza znaki? Jak przedrzeć się przez erudycyjny tekst, w którym autor odwołuje się do wiedzy z różnych porządków i który bywa traktowany jako kompendium wiedzy o ówczesnym świecie? Jak wreszcie powinien wyglądać bohater – w tekście jest to Dante we własnej osobie – udający się w drogę przez zaświaty, wpisane w wertykalną konstrukcję?

Twórcy realizacji umiejętnie przeprowadzają widzów przez złożoną materię utworu. Treści zawiłe i trudne pojęcia objaśniają w nieskomplikowany sposób. Odchodzą od próby linearnego inscenizowania wybranych fragmentów poematu, docierają natomiast do sedna tekstu Dantego i koncentrują się na znalezieniu teatralnych ekwiwalentów odsyłających do sensów leżących u podstaw jego tryptyku. Przypomnijmy, że Boska Komedia składa się ze stu pieśni, więc każda adaptacja sceniczna wymaga radykalnych skrótów. W Teatrze Lalka wyprawa bohatera zyskuje bardziej uniwersalny, egzystencjalny, wpisujący się we współczesną wrażliwość rys. W Boskiej Komedii wędrówka Dantego po zaświatach, której celem jest uwolnienie jego duszy od grzechu i dotarcie do Boga, przebywającego w Empireum, finalizuje akt kontemplowania natury stwórcy. Celem podróży bohatera staje się wydostanie z chaosu i doświadczenie harmonii wszechświata. Ostatnia część tryptyku uchodzi za najbardziej mistyczną. Dante nawiązuje w niej do myśli Pseudo-Dionizego Areopagity oraz do poglądów św. Bernarda z Clairvaux, dla którego źródło inspiracji stanowiły pisma religijne, głównie autorstwa św. Jana i św. Pawła.

W znakomitym spektaklu w reżyserii Jarosława Kiliana akcenty przesunięte są tak, żeby bohater przedstawionej historii stał się bliski dzisiejszym młodym widzom. W tym ujęciu Dante to podobny do nich współczesny nastolatek, ubrany w czerwoną bluzę z kapturem i czarne spodnie. Na początku widzimy go, jak leży skulony i zagubiony w środku spalonego lasu. Właśnie w ten sugestywny sposób zobrazowane jest Piekło, które w Boskiej Komedii ma kształt umieszczonego pod ziemią lejowatego stożka i podzielone jest na dziewięć kręgów, gdzie przebywają różne kategorie potępionych. Dante (bardzo dobra rola Jakuba Mieszały) będzie musiał się z niego wydostać. Towarzyszy mu Anima (obdarzona pięknym głosem Magdalena Pamuła). Nastolatek nie przyjmuje łatwych rozwiązań, zadaje dużo pytań, z dystansem podchodzi do tego, co mówią inni. Słowem, przyjmuje typową postawę dla wieku, w którym się znajduje. Buntuje się przeciw światu i podważa zdanie starszych od siebie, doświadczonych osób. Siłą, która mobilizuje go do działania, jest miłość do Beatrice (Hanna Turnau). Przez Piekło i Czyściec prowadzi Dantego wysłany przez Beatrice Wergiliusz (utalentowany śpiewak Damian Wilma). Rzymski poeta staje się mentorem i przewodnikiem bohatera. Czyśćcowe tarasy, w poemacie ułożone tak, że wyższy poziom wskazuje na lżejsze grzechy pokutujących, zostały w spektaklu zastąpione przez topniejący lodowiec. Dusze, które tu trafiły, dygoczą z zimna, skazane na marznięcie od przenikliwego chłodu. Jest to miejsce pokuty, ale też nadziei, że trudny do zniesienia ziąb kiedyś się skończy.

Dante spotyka na swej drodze postaci przebywające w Piekle, Czyśćcu i Raju. W Piekle natrafia na Francescę (Beata Duda-Perzyna) i Paola (Wojciech Pałęcki), których strąciło w to miejsce grzeszne pożądanie. Ulisses (Grzegorz Feluś) robi coś na kształt rachunku sumienia, nierzadko z akompaniamentem muzyki szantowej. Nietrudno zauważyć analogię między osobą Dantego i mitologicznego żeglarza – obaj są pielgrzymami odbywającymi podróż „po oceanie bytu”. Jednak pierwszy z nich z pokorą dąży do Boga, natomiast władca Itaki z powodu nadmiernych ambicji przekracza wyznaczony przez stwórcę kres świata. W Raju, który autor umieścił na planetach Układu Słonecznego, w spektaklu położonym na zielonych wzgórzach, opiekę nad bohaterem przejmuje Beatrice. Poszczególnym odsłonom Dantejskiego tryptyku towarzyszą Diabły bądź Anioły, a w tych rolach występują: Beata Duda-Perzyna, Aneta Harasimczuk i Aneta Jucejko-Pałęcka.

Boska Komedia w reżyserii Kiliana ma wyraźnie moralitetowy rys. Dante jest współczesnym Jedermannem, więc młoda widownia bez trudu może się z nim utożsamić. W poemacie celem wędrówki staje się oczyszczenie duszy z grzechu i dotarcie do tego, który porusza wszystkim, a prowadzi do niego miłość – uczucie postrzegane jako najwyższa forma poznania najdoskonalszego w hierarchii bytów. Osiągnięcie zbawienia możliwe jest poprzez poezję, więc duch Beatrice poleca Dantemu, żeby po powrocie na Ziemię spisał swoje doświadczenia. Efektem wyprawy staje się Boska Komedia. W spektaklu Teatru Lalka droga, którą pokonuje bohater, jest przede wszystkim symbolem samopoznania, dotarcia w głąb siebie. Ważny aspekt stanowi proces dochodzenia do prawdy o sobie, w symboliczny sposób pokazany w spektaklu jako próba wydostania się z mrocznego lasu i przestrzeni, gdzie panuje lodowate zimno w rajski krajobraz, jako figura przejścia z ciemności w światłość. Bohater zbłądził, zgubił się duchowo, stracił „z oczu szlak niemylnej drogi”, a więc musi uświadomić sobie błędy, pokonać ograniczenia, doznać przemiany wewnętrznej, żeby odnaleźć samego siebie i rozpocząć nowe życie jako inny, odrodzony człowiek. Bohater dociera do Raju i doznaje szczęścia. Wydaje się ono jednak doświadczeniem chwilowym i nietrwałym. W finale przedstawienia spotykamy go w tym samym miejscu, w którym przebywał na początku. Odkrywamy gorzką prawidłowość, że drogę, którą odbył Jedermann, trzeba przemierzać stale od nowa, ponieważ proces samodoskonalenia nigdy się nie kończy.

Spektakl rozgrywa się w planie aktorskim i lalkowym. Spotkanie Dantego z trzema bestiami: lwem, panterą i wilczycą, symbolizującymi pychę, zmysłowość i chciwość, pokazane jest w konwencji teatru cieni. Świetna muzyka Grzegorza Turnaua, skomponowana do przekładu Jarosława Mikołajewskiego, towarzyszy bohaterowi podczas jego wędrówki przez zaświaty. Wybitny tłumacz jest również autorem adaptacji, która determinuje kształt scenicznego świata. Jarosław Kozakiewicz opisy średniowiecznych zaświatów przekłada na obrazy, inspirowane ikonografią Boskiej Komedii, ale przede wszystkim adresowane do dzisiejszej publiczności.   

Jarosław Kilian powiedział w wywiadzie, że: „Sięganie do wielkich tekstów jest niezbędnym powracaniem do początków tego, co nas ukształtowało i próbą odpowiedzi na pytanie, kim jesteśmy, które zadaje sobie nie tylko każde nowe pokolenie czytelników, ale też artystów”. W Teatrze Lalka śledzimy „reportaż z zaświatów”, jak nazwał Boską Komedię Ryszard Kapuściński, będący fascynującą podróżą zarówno dla widzów młodszych, jak i starszych. Jedni i drudzy w skupieniu oglądają wielki teatr na małej scenie.

18-02-2022

galeria zdjęć Boska Komedia, reż. Jarosław Kilian, Teatr Lalka w Warszawie ZOBACZ WIĘCEJ