Wielkie namiętności „sztuki naiwnej”

Zdenka Pszczołowska, fot. Piotr Kręglicki Fotografia
Błażej Peszek, fot. Mirosław Mróz
Piotr Soroka, fot. Grzegorz Madaliński  

Henryk Mazurkiewicz: Ballady i romanse Mickiewicza i Teatr Pantomimy － połączenie, wydawałoby się, nieoczywiste, prowokacyjne czy wręcz niemożliwe. Czy długo należało Was przekonywać do tego pomysłu?

Błażej Peszek: Nie, absolutnie. Natychmiast zachwyciłem się tą propozycją. Spotkanie się z aktorami i pracownikami Teatru Pantomimy to niezwykle podniecająca sprawa. Przecież mój ojciec w czasach młodości często-gęsto tutaj udzielał się i pracował.

Zdenka Pszczołowska: Naprawdę? Nie wiedziałam o tym.

Błażej Peszek: Tak. Dla mnie to coś kompletnie niezwykłego i nowego. Nawet pomimo tego, że tym razem również tworzę w sferze werbalnej, bo ta część spektaklu, ten jego odcinek, którym się zaopiekowałem, będzie mówiony przez aktorów.

A czy Ty, Zdenko, miałaś moment zawahania?

Zdenka Pszczołowska: Bardzo się ucieszyłam na to zaproszenie. Miałam moment zawahania, ale nie chodziło o to, czy zgodzić się, czy nie. Tylko raczej o to, co z tym zrobić. W końcu to inny język. W polu moich zainteresowań zawsze obecny był teatr tańca i w ogóle ruch. Sama też tańczę. Od razu zaczęłam myśleć o tym, jak połączyć pantomimę z choreografią. W tym celu zaprosiłam do współpracy Oskara Malinowskiego. Początkowo u mnie też miały pojawiać się pojedyncze słowa wypowiadane przez aktorów, ale ostatecznie to muzycy będą wplatać tekst w audiosferę. Pantomima z elementami tańca i słowa.

Piotr Soroka: Mnie akurat w ogóle nie trzeba było przekonywać. Kiedy od Agnieszki Charkot padła propozycja realizacji Ballad i romansów z możliwością wyboru konkretnej ballady, to zacząłem rozglądać się za tą, która daje największe pole do poszukiwania w tym, co i jak czują ludzie. Po to właśnie, żeby obejść te słowa. U Mickiewicza wszystko jest już napisane, a my tylko, nie chcę powiedzieć, że ilustrujemy, tylko zastanawiamy się, jakby to mogło być. Jak taka Karusia mogłaby to spotkanie z duchem swego umarłego kochanka przeżywać. Spotkanie albo jego brak, bo oprócz wielkiej, szalonej miłości dla mnie jest to również historia o odchodzeniu i radzeniu sobie z tym.  

Mówimy o Romantyczności. A pozostali, jakim kluczem dobieraliście ballady?

Zdenka Pszczołowska: Niesamowite jest to, że chociaż każdy z nas zastanawiał się nad tym osobno, wybory, których dokonaliśmy, dramaturgicznie świetnie się nawzajem dopełniają. Ja wybrałam balladę Świteź. A odpowiedź na pytanie dlaczego nie jest taka prosta albo właśnie jest bardzo prosta. U mnie zawsze zaczyna się od intuicji, więc mogłabym na tym, na dobrą sprawę, zakończyć odpowiedź. Ale później, oczywiście, przyszedł namysł i zaciekawienie zaklętą w tekście historią. Zainteresowało mnie rekonstruowanie tego, co się działo i co się kryje za tym zdawkowym opisem, który skupiał się na urodzie jeziora i zarysowaniu legendy. Nie wiemy przecież, kim byli ci ludzie, te kobiety, które, bojąc się trafić w ręce oblegających miasto najeźdźców, modliły się o śmierć. Ta przyszła w postaci wody. W ten sposób na miejscu zatopionego miasta powstało jezioro Świteź.   

To jedyny utwór, w którym w tak jawny sposób występuje wątek wojny. W dzisiejszych czasach trudno nie czynić tu pewnych odniesień.

Zdenka Pszczołowska: Faktycznie wojna jest istotna przez obecny kontekst polityczno-społeczny, ale nie zmierzamy w kierunku teatru publicystycznego czy też z założenia politycznego. Rekonstrukcja świata mickiewiczowskiego, do którego autor nie daje nam łatwego dostępu, to nasz klucz, a w tym świecie, rzeczywiście, obecne jest też piekło wojny.  
 
Romantyczność, Świteź i Lilije. Dlaczego Lilije?

Błażej Peszek: Były dwa powody. Po pierwsze, ten tekst, można tak powiedzieć, towarzyszył mi od małego. Pani, która się mną opiekowała, kiedy byłem dzieckiem, śpiewała mi taką przerażającą pieśń ludową. Śpiewała o tym, jak brat nękał swoją siostrę, która na końcu z zemsty podała mu na patelni pokrojoną żmiję. Była to mroczna i mistyczna rzecz, podobna do tych Liliji. Miałem więc taki link z moim dzieciństwem, ze światem duchów, za którym zawsze jakoś tęsknię. Druga sprawa － Lilije to niezwykła historia, kryminalna i skandaliczna. Historia rozdwojenia i niemożliwego wyboru. W obawie przed śmiercią, przed karą kobieta popełnia mord w afekcie. Zabija męża. Nie chcę tu absolutnie pochwalać zbrodni, ale lęk bohaterki może być poniekąd zrozumiały nawet i dziś. Wiemy doskonale, w jakich czasach żyjemy. W Iranie, dla przykładu, nie tak dawno pobito kobietę za to tylko, że wysunął się jej pukiel włosów spod hidżabu. Pobito ją tak mocno, że niedługo potem zmarła w szpitalu.  

Niesamowitość tego projektu polega na tym, że został on podzielony na trzy odcinki. Jak to będzie wyglądało?

Piotr Soroka: Pomysł był taki, żeby jedna ballada bezpośrednio wchodziła w drugą. „Serialowość” polegałaby na tym, że postacie z każdej z części będą sygnalizowane w każdej poprzedzającej albo w następnej. To jest eksperyment, który powinien sprawdzić nas samych, naszą komunikatywność oraz to, jak umiemy wypracować kompromis i wpuścić do swojej twórczości kolegę czy koleżankę z ich bardzo osobistym przebiegiem myślowym. Kiedy tu rozmawiamy dzisiaj, jesteśmy jeszcze przed tym spotkaniem, więc trudno mi powiedzieć, jak się to potoczy.

Błażej Peszek: Zapraszam do swojego świata.

Mówiąc współczesnym językiem, tworzycie Uniwersum Mickiewicza.

Zdenka Pszczołowska: Ja bym powiedziała, że to, co będziemy prezentować, ma trochę formę maratonu.
 
Piotr Soroka: Dlatego zdecydowaliśmy na ten wspólny tytuł Ballady i romanse.

Nie zaplanowano przerw między odcinkami?

Zdenka Pszczołowska: Nie.

A jak wam się współpracowało?

Zdenka Pszczołowska: Kontaktowaliśmy się ze sobą w różnych sprawach, od ogólnej koncepcji poczynając. Później już, w trakcie, ustalaliśmy, kto i co może zaczerpnąć od pozostałych. Jaki rekwizyt, na przykład, z części Błażeja może się pojawić u mnie czy u Piotra. Jesteśmy więc jednocześnie autonomiczni i trochę zależni w tym procesie. Wiem, że to się wydaje prowadzić do impasu, lecz wbrew pozorom to bardzo dobrze działa.

Błażej Peszek: Jak ja was słucham, to jestem strasznie szczęśliwy i podniecony, że te światy naprawdę będą się dla widza uzupełniać.

Zdenka Pszczołowska: Tak, ja też tak myślę. Bardzo jestem ciekawa wyniku końcowego. U mnie jest część „ruchowa” i „militarna”. Nie wiem, tak tylko sobie teraz fantazjuję, ale u ciebie, Błażej, mógłby na przykład pojawić się ruch z mojej części. Jeden z aktorów mógłby zacytować kawałek choreografii.

Błażej Peszek: W końcu w mojej części bracia wracają z wojny.

Zdenka Pszczołowska: No właśnie, niech to będzie taki powidok. Wracamy do tego, że te historie się nawzajem oświetlą na wielu poziomach － problemowym, językowym (mam na myśli język teatralny) czy też narracyjnym.

Jak się wam więc ostatecznie przekładało tego Mickiewicza na ruch i czy nie było tak, że niektóre pierwotne założenia musiały zostać odrzucone?

Błażej Peszek: U mnie tego problemu nie ma, ponieważ, jak już wspomniałem, nie dążę do przeprowadzenia tej historii w całości językiem pantomimy. Próbuję uruchomić aktora w „sposób dramatyczny”, z radością i zachwytem obserwując jednocześnie, jak koledzy aktorzy wypełniają moje zadania własną organicznością, własnym ciałem i ruchem.

Piotr Soroka: W moim przypadku było trochę łatwiej. To wynika z tego, że Karusia cały czas przeżywa to spotkanie z duchem Jasia. Ale zadaję sobie pytanie, czy jesteśmy romantyczni i co znaczy dzisiaj być romantycznym? Czy dwieście lat temu było łatwiej, czy nam teraz jest łatwiej? Wydaję mi się, że romantyzm jest o ponoszeniu ryzyka. Tu jako pierwsze decyduje serce i dopiero później włącza się myślenie, jakie konsekwencje mogę z tego powodu ponieść. Szaleństwo, które mnie najbardziej w Karusi pociąga, polega na tym, że ona nie do końca wie, czy go widzi, czy też nie. Czy ona z nim jest, czy nie. Miota się między byciem tu i teraz, tym, co mówią mieszkańcy miasteczka, tym, co mówi narrator, a tym, co mówi mędrzec. To było to szaleństwo. Próbowałem zgłębić to i zostawić odbiorców z pytaniem, czy są gotowi, żeby skakać na równie głęboką wodę, wpaść w miłosny trans, czy w mikroapartamentach spłacanych w ratach mamy przestrzeń na uczucie, które nas odrywa od rzeczywistości?

Czyli byłby to nadal manifest romantyzmu?

Piotr Soroka: Jestem daleki od manifestu, a jednocześnie muszę przyznać, że dopuściłem do siebie ideę romantyzmu znacznie bliżej, niż mi się wydawało, że dopuszczę.

A było coś, z czym u Mickiewicza chciało się wam podyskutować?

Błażej Peszek: Trudno mi dokładnie powiedzieć, co Mickiewicz miał na myśli, pisząc Lilije. Nie ulega natomiast wątpliwości, że ta historia potępia postępek głównej bohaterki － żony i morderczyni. Z tym akurat próbuję polemizować. Jak powiedziałem, absolutnie nie pochwalam morderstwa, chciałbym jednakowoż zrozumieć jej motywacje. Przyjrzeć się jej racjom.

Zdenka Pszczołowska: Mnie się bardzo to podoba w twoim myśleniu. Nie dzielisz świata na dobro i zło. Tylko się przyglądasz strefie...

Błażej Peszek: ...szarej. U Mickiewicza rzecz dzieje się w czasach naprawdę zamierzchłych, gdy słusznie lub niesłusznie oskarżoną kobietę sadzono nago na ośle i pędzono przez miasto ku uciesze gawędzi, która chętnie rzucała w nią kamieniami. Albo publicznie katowano ją pod pręgierzem. Dlaczego więc nie uwzględnić jej perspektywy? Starałem się to uczynić w swoim odcinku. Zmieniłem też jego zakończenie. W oryginale z zaświatów powraca żądny zemsty mąż i porywa wszystkich winowajców do piekła. Ja tego nie robię. Zostawiam sprawę otwartą.

Czy powszechne w tym roku sięganie po Ballady i romanse sprawi, że w teatrze więcej będzie romantyzmu, który mówi o namiętnościach, o sprawach mrocznych i sensacyjnych? Czy też za chwilę, jak już uczcimy dwóchsetlecie wydania tego dzieła, powrócimy do robienia kolejnych Dziadów?

Zdenka Pszczołowska: Nie wiem, czy jest na to szansa, ale chciałabym oglądać w teatrze więcej historii (używam tego słowa w sposób umowny) o człowieku i blisko człowieka. Sama jestem zmęczona teatrem politycznym, choć daleka jestem od jego bagatelizowania. Teatr polityczny porusza ważne sprawy, uruchamia namysł nad polską tożsamością. Z pierwszego wykształcenia jestem literaturoznawczynią i dobrze znam romantyzm. Zawsze najbardziej interesowały mnie w nim te aspekty, które bliższe były sferze emocjonalności niż całej historiozofii mesjanizmu. To, co dotyka światów nadprzyrodzonych, podań ludowych, sięga do folkloru. Tu widzę duży potencjał i widzę też taką potrzebę zarówno w odbiorcach, jak i w artystach. Oczywiście nie mogę generalizować. Jednak nawet jeżeli nie będziemy celowo realizować programów artystycznych opartych na myśleniu politycznym, to i tak to się będzie, chociażby przez kontekst, ciągle wydobywało. Zbliżajmy się do człowieka, emocji i namiętności.

Piotr Soroka: Te akurat kwestie emocjonalności i namiętności, czyli tego, jak czujemy i co czujemy, świetnie się da zrealizować w pantomimie. W tej „sztuce naiwnej”, jak nazywał ją Henryk Tomaszewski. Bo jeżeli ja zacznę zwyczajnie opowiadać o swoich emocjach, to po chwili to się robi płaskie i nie do zniesienia. Ale kiedy jest ten bezpieczny dystans, który gwarantuje cisza, czyli niewypowiadanie słów, to widz jest na tej emocjonalności skupiony i tym chętniej za nią podąża.

19-10-2022